Plantefrø har i all kjend historisk tid vore ein viktig del av maten for menneske og dyr. Med framvoksteren av jordbruket vart det dyrka fram ulike vokstrar. Ein del kornsortar kom inn i historia.

Frøet er plantens forsøk på å sikre ei framtid for arten. Frøet, denne vesle tingen, skal ut i ei farleg verd og finne ein voksterstad der planten som ligg i frøet, skal få utfalde seg og skape plantar og nye frø. Livet skal gå vidare, og frøet er ein liten og viktig del av framtida for denne arten.

Frøet har ansvar for framtida.

For å bere dette ansvaret er det vesle frøet utstyrt med ei utruleg livskraft. Nokre frø som er funne i gamle graver, har framleis kraft til å spire og gro.

Fugleskit er ein klassiske spreiingsmåte for plantar. Fuglen har ete frø, og dei har gått uskadde gjennom magesystemet. Når frøa kjem på bakken, byrjar dei å spire, uskadde av det ugreie miljøet dei har fare gjennom. Dei har overlevd og kan gje livet vidare.

Dei fleste kornslaga har frø, korn, som er harde og vanskeleg tilgjengelege for menneskemagen i naturform. Frøa må knusast.

Difor dukkar kornknusaren, mølla eller kverna, tidleg opp i historia. Ho tok i bruk andre krefter enn menneske- og dyremakt, som vatn og vind, og er kanskje den forsiktige innleiinga til industrialiseringa som kom mykje seinare.

Kverna, som var livsviktig for samfunnet rundt henne, forma dette samfunnet. Det måtte lagast ordningar og avtalar om bruk av kverna, omsyn takast til vassføringa i bekken eller elva og til vindens lune om det var vinden som dreiv kverna.

Kverna kravde eit organisert samfunn.

Terje Tvedt har akkurat gitt ut ei ny verdshistorie der vatnet, regnet og elvane har ei historieformande hovudrolle. Vatnet skapte organiserte samfunn, i India, i Kina, i Egypt. Og i England!

I vårt land var det stort sett vasshjul som dreiv kvernene. Og kvernsteinane surra rundt og knuste kornet. Dette skapte ein underleverandørindustri, kvernsteinproduksjon. Det er funne fleire stader der kvernstein vart tatt ut av fjellet.

Malinga var bunden til årstidene. Kornet vart moge utpå hausten, og det var høgsesong i mølla til frosten kom. Då fraus vasshjulet, og ein måtte berre vente på våren. Tida måtte nyttast. Planlegging måtte til.

1814 var eit naudsår i Noreg. Fleire enn Terje Vigen svalt. Det lukkast ved heltemodig innsats, av mellom andre Herman Wedel Jarlsberg, å få korn opp frå Danmark.

Men det hjelpte ikkje mykje. Kvernane var frosne og stengde.

Tidleg haustfrost hadde alltid skapt redsle rundt kornåkrane. Han kunne skape svolt til vinteren. No var det vinterfrosten sjølv som sytte for det.

I dag er bygdemøllene borte. Kornmalinga er blitt storindustri. Men språket hugsar.

Kverna, mølla, var sentral for samfunna og matforsyninga der ho samla opp energi frå vassdraga eller dei vekslande vindane.

I England heiter eit stålverk framleis steel mill. Ein papirfabrikk heiter paper mill. Mølla lever, sjølv om andre har overtatt kornmalinga.

Og dei konstruksjonane vi no set opp på norske fjell, under mykje skrik og skrål, heiter framleis vindmøller.

Dei skal omforme naturens energi til noko som er nødvendig i dagleglivet vårt.

Slik også dei første møllene skulle.

Andreas Skartveit