Dei såkalla store oppdagingane har fått stor plass i europeisk historie, saman med andre samfunnsformande storhendingar, som renessansen og reformasjonen. Store historieverk spanderer hundretals sider på det som hende frå 1400-talet og utover. Europa spreidde seg over verda. Nye land og folk vart oppdaga. Desse folka, i desse landa, hadde gjennom tidene levd sitt liv i desse landa. Men no vart dei oppdaga av europearane og vandra såleis inn i historia. Dei kom inn i den store europeiske forteljinga.

Og det var store ting som skjedde. Portugal, med Henrik Sjøfararen ved roret, spreidde seg mot nye verdsdelar, i Afrika, Asia og etter kvart Amerika, som var oppdaga av Christopher Columbus. Vasco da Gama fann sjøvegen til India. Hernán Cortez la under seg Mexico. Pizarro la under seg Peru og Inkariket. Magellan fann sjøvegen inn i Stillehavet mot Asia.

Europearane fann verda og la henne under seg. Og det var mange heltar i denne historia. Og fleire kom. Robert Clive gjorde India britisk, som Cecil Rhodes gjorde med delar av Afrika. Nye land, som Spania, Frankrike og Nederland, kom med i denne fordelinga av nyfunne land. Tyskland fanst ikkje på den tida og kom då for seint til å vere med.

I dag har desse forteljingane mist mykje av glansen. Avkoloniseringa har gått sin gang, og europearane er sende heim.

Den nyaste norske verdshistoria opnar omtalen av tida 1350–1500 med 117 sider om Europa, før det kjem 100 sider om verda utanfor Europa. Til slutt følgjer 40 sider om dei store oppdagingane. Dei er på nedtur i historiefaget. Sidetalet deira er på veg nedover.

I eit vitskapsprogram på BBC vart det hevda at nemninga «Dei store oppdagingane» bør flyttast i historia. Alle oppdagarane kom til stader der det var folk frå før. Dei fann det som var kjent av andre menneske enn europearane. Nemninga fortel først og fremst om europeisk vankunne.

Dei store oppdagingane, sa BBC, kom i førre hundreåret. Etter ei tusenårig kunnskapsutvikling om universet, eksploderte kunnskapen. Mykje starta med Albert Einstein i 1905. Tida og rommet vart omdefinerte, energi og masse vart det same. Lysstrålar vart då påverka av gravitasjonen. Fysikarane nærma seg ei forklaring på korleis universet vart til. Store energimengder i atomet kunne utløysast, til glede eller sorg. Universet utvida seg. Nye omgrep dukka opp: svarte hol og svart materie. Instrument som vart sende ut i universet, fortalde og fortalde, i årevis.

Samtidig med kunnskapsauken kom også ein auke i nye spørsmål, så langt utan svar. Gåtene vart stendig fleire. Lysringen rundt kunnskapen auka, som mørkeret i utkanten av ringen også gjorde det.

Universet, det uendeleg store, vart meir og meir kjent og kartlagt.

Samtidig kom det ei dramatisk utvikling av kunnskapen om det aller minste, atoma og partiklane der.

Grekaren Demokrit hadde i antikken hevda at verda var bygd opp av små, udelelege einingar, som han kalla atom. Tankane vart liggjande. Først Albert Einstein kunne påvise at atoma fanst. Det er berre godt hundre år sidan, to og eit halvt tusenår etter Demokrit først tenkte atomtanken sin.

Og dette utløyste eit hektisk jag etter ny kunnskap om det som var i atomet. Og kunnskapen kom. Kvantefysikarane, med utgangspunkt i Einstein, gjorde desse ørsmå partiklane til sitt arbeidsfelt. Dei fann mykje rart. Etablerte lover galdt ikkje utan vidare inne i desse partiklane.

Mykje av kvantefysikken ter seg merkeleg og uforståeleg. Kvantefysikarane meiner også det. Den som har arbeidd med kvantefysikk og ikkje er blitt djupt ulykkeleg, har ingenting forstått, sa Niels Bohr, ein av dei største i faget.

Men funna deira formar dagleglivet vårt. PC, TV, GPS, mobiltelefon, dører som opnar seg når vi nærmar oss ... Alt har røter i denne merkelege kvantefysikken.

Kunnskapsinnhentinga før førre hundreåret, imponerande som ho er, hadde stort sett halde seg på jorda, det ein kunne sjå og gripe. Columbus, Vasco da Gama og dei andre var ein del av denne tradisjonen.

Med Einstein og førre hundreåret kom det enorme kunnskapssprang ut i det største og mest uendelege, universet, der ingen menneske hadde vore. Og samtidig braut mennesket seg inn i det aller minste, atoma og det som var der, og kom ut med fantastiske forteljingar.

Det største og det minste vart kartlagt.

Og desse oppdagingane toler kanskje å setjast over dei store oppdagingane i dei gamle historiebøkene.

Andreas Skartveit