Politidrapa i USA har vekt raseri verda over. Gamle og levande glør flammar opp. Ei grim fortid dundrar inn i ei turbulent samtid med farleg tyngd og styrke.

Og denne fortida går ikkje laus berre på dagens samfunn og strukturar. Ho går også laus på sitt eige sjølvbilete, den etablerte forteljinga om fortida, slik vinnarane i historia har fortalt henne.

Etablerte omdømme og ettermæle blir raserte. Heltar på soklar, imperialistar, kolonisatorar og rasistar, blir utsette for hån om dei ikkje blir rivne ned. Ikkje eingong vår store helt Winston Churchill står trygt på sokkelen sin.

Klassikarar som Tatt av vinden og Onkel Toms hytte blir tatt av plakaten. Dei er ikkje tilgjengelege lenger.

Det blir protestert i namnet til ytringsfridomen. Vi kan ikkje sensurere historia og fjerne det vi ikkje likar, blir det sagt. Våre gamle heltar, der dei står på soklane sine, tilhøyrer vår felles historie. Og Winston blir verna mot historielaus mobb.

Denne omforminga av den etablerte fortida, å justere henne mot ei levande og pulserande samtid og notid, er ikkje noko nytt. Fortida har alltid levd eit utrygt liv, forsvarslaus som ho er mot ei tolkingsglad og mektig ettertid.

Avkoloniseringa skapte ny geografi og nye kart. Rhodesia, Stanleyville og mykje anna vart kasta på dynga. Det vart rydda i fortida, slik det vart då Sovjetunionen vart borte. Heltebyar som Leningrad og Stalingrad måtte byte namn, slik det sjølvstendige Noreg kvitta seg med dei fleste namnerestane frå dansketida. Kristiansund, Kristiansand og Fredrikstad berga seg. Dei andre vart strokne.

Dette handlar om makt, makt til å rydde i eige hus og eiga historie. Dei nye regima i Sovjet, Afrika og Noreg hadde denne nødvendige endringsmakta. I Australia og New Zealand makta ikkje dei små restane av urfolket å skape endring av noko slag, og dei store byane heiter framleis Melbourne og Wellington.

Då vi på 1800-talet skulle styrke sjølvkjensla og nasjonalkjensla i kampen mot svenskekongen og alt hans vesen, løfta vi fram heltekongane frå mellomalderen, Olavar, Haraldar og Håkonar.

Vi slo fast at vi var eit stolt folk med ei stolt historie. No vart fortida mobilisert og politisert.

Sars og hans flokk fylte universitet og skoleverk med slike tankar. Bjørnson og Ibsen fylte teatera. Per Sivle, Ivar Aasen Og Aasmund Olavsson Vinje fylte songbøkene. Bjørnson var med her også, som overalt elles.

Norske skoleborn song om den gromme far til Vinje, som hadde gjort så mykje storarta, om Tord Foleson, som fall ved merkestonga, om Stiklestad og Svolder, der Tryggvason høgt i sin lyfting stod.

Desse gromme mellomalderkongane fekk seg tildelt ei gjesterolle i aktuell politisk strid, eit lite tusenår etter si eiga aktive tid i livet.

Ettertida trong dei, ved sida av dagens aktørar, Johan Sverdrup og dei andre.

Og dei gjorde ein god jobb der dei steig ut av Bjørnsons saganatt og fann sin plass i rekkjene i den nasjonale striden. «Også vi når det blir krevet», song oppglødde nordmenn.

Svenskekongen fekk reisepass 7. juni 1905. Verket frå Eidsvoll var fullført. Så var gjesterolla over.

Og mellomalderkongane måtte vandre inn i det stillferdige livet i biblioteka. Ibsen fyller framleis teatera, men dei historiske stykka er sjeldan å sjå.

Og Olav Tryggvason, idrettsmannen og heltekongen, fyller ikkje skole og barnefantasi slik han ein gong gjorde. Den historiske gløymsla ventar på han.

No skjer vår 1800-talsprosess globalt. Fleire og fleire ser ut til å ha makt til å krevje historia si tilbake.

Fortida er oppe til revisjon, både her og der.

Og det stillferdige livet på soklar, kvar dei måtte stå, kan bli usikkert og utriveleg.

Historia var ikkje over.

Andreas Skartveit