Historia fartar rundt i geografien. Ei tid valde ho å slå seg ned i Aten, og seinare i Roma, der ho la ned mykje arbeid på å forme ettertida. Begge desse byane vart tildelte hovudroller i det som skulle kome. Andre storbyar fekk viktige roller seinare, som London, Paris, etter kvart også Moskva og Beijing.

Men av og til gav ho viktige roller til småbyar og småstader som på ulikt vis kom til å prege ettertida på sine felt. Småbyen Betlehem kom til å prege europeisk tru og tanke eit par tusenår. Eidsvoll ruver i norsk historie. Kongsberg har dominert historia om skihopping. Lenge hadde Kongsberg fleire olympiske medaljar i skihopping enn nokon stat.

Cremona, ein by i Nord-Italia på storleik med Stavanger, har sett sterke og varige spor i musikkhistoria. Fiolinen, eit hovudinstrument i europeisk musikk, vart skapt her.

Strengeinstrument er gamle i historia. Men bogen, fiolinbogen, er mykje nyare. Truleg er han komen frå Persia og Kina for over 1000 år sidan, meiner Yehudi Menuhin i musikkhistoria si. Fiolinbogen er ei av menneskets store oppdagingar, meiner han. Før bogen vart strengene knipsa. Av det vart det klimpring og raske lydar. Med bogen kunne tonen haldast så lenge spelaren ville. Og han kunne varierast utan brot.

Fela, slik vi kjenner henne, var på veg.

Midt på 1500-talet byrja Andrea Amati i Cremona og Gasparo da Salò i Brescia å laga nokre nye instrument. Fiolinen, fela, var fødd.

Amati-felene vart svært populære. Sønene og sonesønene hans førte arbeidet vidare. Ein brorson til Amati fekk seinare ein elev som heitte Stradivarius. Fleire felebyggjarar kom.

To av dei største var Antonio Stradivari og Bartolomeo Giuseppe Guarneri del Gesù, som fekk namna sine latiniserte til Stradivarius og Guarnerius. Guarnerius har fått Gesù, Jesus, knytt til namnet sitt fordi han dediserte alle felene sine til Jesus.

Det vart storindustri. Stradivarius bygde med eigne hender over tusen fiolinar, i tillegg til mange bratsjar, celloar og bassar. Den eldste stradivariusfiolinen vi kjenner, er frå 1666. Då var Stradivarius 23 år gammal. Den yngste er frå 1737. Då var han 93. Han heldt det med andre ord gåande i 71 år.

Amati-, Stradivarius- og Guarneri-fiolinane har vore ei utfordring for all ettertid. Ingen seinare fiolinbyggjar har nådd opp til deira standard og musikalske kvalitet. Mange er framleis i bruk av framståande fiolinistar, og dei har eventyrlege prisar. Ofte er det rikingar eller rike selskap som kjøper desse fiolinane og låner dei ut til gode utøvarar, som gjerne ikkje har råd til så dyre instrument.

Kva er mysteriet? Fernissen? Aldringsprosessen? Ein fiolin kunne hengje på veggen hos Stradivarius i årevis før han var mogen for sal. Ettertida har ikkje funne ut av mysteriet med kvaliteten på cremonafiolinane. Men dei er dagleg å høyre i konsertsalar, platestudio, radioprogram og heimar over heile verda.

Gullalderen vart kort. På eitt tiår rundt 1740 døydde alle dei beste fiolinmakarane. Og så var det over.

Cremona har laga sitt eige fiolinmuseum, der ein kan følgje fiolinens veg frå den utvalde trestokken til ferdig instrument. Men mysteriet med dei gamle cremonafiolinane kan heller ikkje museet fortelje.

Denne vesle byen i Nord-Italia hadde plassert seg godt og grundig i musikkhistoria før fiolinen fekk sin gullalder. Claudio Monteverdi var fødd der. Som musikar kom han i teneste hos hertugen av Mantua. Der sette han opp musikkframsyninga Orfevs i 1607. Dette er rekna som starten for den italienske operaen. Det skapte det Menuhin kallar ein operafeber i landet, og operascenane skaut opp rundt om, slik kinoane spratt opp overalt tre hundreår seinare.

Mysteriet rundt cremonafiolinane er uløyst.

Men instrumenta tonar, og Orfevs, den første operaen, blir framleis spela på scenar verda over.

Historia gav musikken som arena til denne vesle norditalienske byen. Og Cremona tok godt vare på rolla byen fekk.

Andreas Skartveit