Målkunnige folk råder oss gjerne til å velja seiemåten «gjera val» framfor «ta val». Fyrstnemnde er eldst og for mange det tryggaste valet. Skal du seia nokre velvalde ord, gjer du klokt i å velja gjera. Seiemåten med ta har like fullt slege rot, og om nokre generasjonar har «ta val» radt danka ut «gjera val». Då har ikkje folk noko val!

Ikkje uventa er val (norr. val) og velja (norr. velja) i ætt med vilje og vilja. Som ordtaket seier: «Den som får velja, tek det han vil.» Stundom vel me bort noko me gjerne vil ha, fordi me ser at nokon andre treng det meir. Det kan vera eit godt val. Eit anna ord, som ikkje er i ætt med velja, men som har ei liknande tyding, er kjosa (‘velja ut, halda for betre’, norr. kjósa, eng. choose). I dag er kjosa tolleg sjeldsynt i norsk, men nokre av slektningane møter me jamleg, til dømes kår, kåra og valkyrje (av valr ‘mannefall, dei falne; slagmark’ og kjósa ‘velja’).

Det er fint å kunna velja og vraka, og valfridom er helst rekna som eit gode. Men kva om eit vanskeleg val fell på oss, og me tvikar og er redde for å velja gale? Kvalane med valet (fritt etter bm. «valgets kval») vert endå verre om me høyrer ordtak som «d’er leitt å ha valet og ta skalet».

Kvalane kan melda seg når me sit og skal velja ut varer (jf. vareutval) eller tekster (t.d. «dikt i utval»). Somme slit med partnarval og metodeval. Di meir me har å velja mellom, di verre er det. Kva med å setja ned eit utval som kan ta seg av utveljinga? Eller lata det naturlege utvalet råda?

Me nyttar ofte val og velja om det å peika ut og gjeva oppdrag gjennom røysting. Me har seiemåtar som «velja nytt styre», «stilla til attval» og «vera på val» og ord som nyvald, folkevald og tillitsvald. Valforsking kunne godt ha vore valfag. Emnet er stort og innfløkt, og anten valdeltakinga er høg eller låg, aular det av biletlege seiemåtar.

Valvinden blæs, og valapparatet er i full sving. Veljarane sit på gjerdet, om dei då ikkje er sofaveljarar. Politikarane kastar ut valflesk og valagn og vonar at stemmekveget bit på. Stundom endar det med veljarflukt. Valskreda går. Sidan politiske val i stor mon vert oppfatta som tevling og strid (t.d. valkamp), talar me om valvinnarar og valtaparar. Skal tru om det er best å velja med hovudet eller hjarta?

Kristin Fridtun

Kristin Fridtun er filolog og forfattar.

E-post: kristin.fridtun@gmail.com