Sommaren er på hell, mørke augustkveldar lover nypotet og fersk sild. Eg er glad i å grille mat om sommaren, og eg er takksam for at vi får tak i så mykje god, sunn og fersk mat både i butikkane og rett frå naturen.

Samstundes veit eg at overalt på jorda finn vi spora frå antropocen. Det finst ikkje noko mat som er heilt rein, men berre ulike gradar av forureining. I ei verd der vi har fylt opp alle økosystem med miljøgift, må vi stole på at nokon reknar ut for oss kva som er akseptabelt maksimum inntak i veka (acceptable weekly intake, AWI) og at maten vår held seg under desse faregrensene.

Vi skal alle døy ein gong, og mangel på mat eller mangel på viktige næringsstoff er framleis eit alvorlegare problem for folkehelsa enn giftstoffa. Men likevel, kor mykje mjølk kan du trygt drikke på ei veke? Kor mykje ost, kjøt eller feit fisk kan du ete?

Somme giftstoff samlar seg opp i næringskjeda, somme er farlegast i blanding (cocktaileffekten), andre kan vere skumle sjølv i veldig små mengder fordi stoffa sjølve eller nedbrytingsprodukt av stoffa kan påverke arvematerialet i kroppen vår. Ethoxyquin er eit stoff av den siste typen, og merkeleg nok har det fram til nyleg vore ein del av fôret til oppdrettsfisken.

Fiskemjøl frå Peru

Utanfor kysten av Sør- og Mellom-Amerika er det rike bestandar av stimfisk som ansjos og makrell. Dette er feit fisk som høver godt som menneskemat, men som òg er ei ettertrakta råvare til dyrefôr og fiskefôr. Ettertrakta fordi det er ei rimeleg råvare, og fordi feit fisk frå den sørlege halvkula har mindre miljøgift i seg enn fisken frå nord.

I Nord-Atlanteren har vi ei mykje lengre historie med industrialisering, økonomisk vekst og velstand og derfor større utslepp av gift til havet. Om lag ein fjerdedel av all villfisk som blir fanga i verda, går til dyrefôr, og vel halvparten av dette er ansjos og makrell frå Peru og Chile. Men når fisken blir fanga i Stillehavet, må fiskemjøl og olje fraktast langt for å ende opp som fiskefôr i Noreg. Fiskemjølet er tørt, næringsrikt og brennbart, og det er forbode å transportere det over nokon avstand utan å blande inn ei eller annan form for flammehemmar eller antioksidant.

Å blande gift i maten

Å blande gift i maten for å gjere han meir haldbar er ikkje noko ny oppfinning. Då norske fiskarar var med på sildeeventyret på nordkysten av Island på 60-talet, fekk dei så store fangstar at silda rotna i lasteromma før dei kom til land. Difor dusja dei lasta med formalin, eit lite helsesamt kosttilskot.

Ethoxyquin er ein antioksidant som blei oppdaga på 1920-talet og først brukt til å mjukne gummien i bildekk og til å fjerne skurv på frukt. Stoffet gjer feitt mindre harskt og hindrar sjølvtenning ved transport. Det er rimeleg å produsere og blei difor raskt populært til stabilisering av fiskemjøl. Men etter kvart kom det fram at ethoxyquin òg kunne vere giftig for menneske. Her heime gjorde Sjømat Norge med NIFES i spissen ei rekkje studiar av saka, og dei viste, ikkje overraskande, at det ikkje var nokon helsefare for folk med å la laksen ete dette stoffet. Slike studiar blei presenterte i Noreg heilt fram til 2017, medan den europeiske komiteen for mattryggleik (EFSA) såg det annleis. Dei var særleg bekymra for at ethoxyquin kan bli omdanna til eit nytt stoff som igjen, sjølv i svært små dosar, kan vere farleg for arvestoffet i menneskekroppen.

I 2009 kom eit forbod mot å bruke ethoxyquin ved produksjon av pærer. I 2019 blei det, med grunnlag i ein rapport frå 2015, sett eit generelt forbod mot bruk av stoffet til all matproduksjon, med siste frist nyttårskvelden 2019.

Kva med langtransporten av fiskemjøl? Han går førebels vidare, men no med andre tilsetningsstoff. Det kan vere vanskeleg å fatte kvifor vi heilt til no brukte ethoxyquin, når det alt i 2009 var ein kjend (om enn liten) helsefare, og når det samstundes var ein ubetydeleg kostnad ved å bruke andre antioksidantar. Omlegginga skal ha auka kostnaden for produksjon av fiskefôr med om lag 1 prosent, slik at ein kilo laks blei 15 til 25 øre dyrare. Det synest eg var ein rimeleg pris for litt tryggare mat.

Arve Nilsen