Mekaniseringa av jordbruket skaut fart i siste delen av 1800-talet. Trekkdyra – oksar, bøflar og hestar – hadde lenge vore dei gode hjelparane framfor plogar av ulikt slag.

No kom nye reiskapar som endra arbeidet på og med jorda. På Jæren kom steinbukken, som plukka opp steinen og gjorde jorda tilgjengeleg for plogen. Spaden rådde ikkje lenger åleine. Og dei store flate åkrane med steingardar vart skapte. Det jærske jordbruket vart til.

I 1895 sende Mesna Brug på Lillehammer ut det dei kalla ein «Illustreret Katalog om Største Maskinfabrikation». Dei laga slåmaskinar og hesteriver. Desse ville dei gjerne selje. Men dei vil også gjerne opplyse kjøparane sine. Om slåmaskinen «Konkurrent» oppmodar dei: «Hold Maskinen ren», og «Paase at ingen af Smørehullerne tættes af Smuds». Seljaren veit at kjøparen er ny som maskineigar og treng gode råd.

Men Mesna Brug har meir å tilby: Treskemaskin No. 1, No. 2, No. 3 og No. 4, den siste med Lokomobil, «anbefales som stationær Maskine paa store Gaarde». Det finst fleire hestevandringar («for 1 eller 2 Heste» eller «for 1, 2, 3 eller 4 Heste»), to frøreinsarar og tre hakkemaskinar.

Men det er den nye hesteriva som blir promovert, for å snakke moderne marknadsføring. Seks sider i katalogen er sette av til «Erklæringer om Børsums patenterede Hesteriver». På desse seks sidene fortel 50 bønder om kor nøgde dei er med den nye hesteriva, både den med 26 og den med 30 tindar. Og desse glade ytringane om den nye riva er sorterte og sensurerte, får vi vite: «Intimationer (innleiingar) og megen Ros er udeladt» Men det vart seks sider att. Fem sider er sette av til å fortelje kor dei glade kjøparane bur, frå Namdalen til Uppsala og Stange. Lars Jelsa er einaste kjøparen i Stavanger prosti. Flest kjøparar var det i Ringsaker.

Rivene er då selde til 182 prestegjeld, frå éi til tjuefem river i kvart prestegjeld. Dette er «ubestrideligt et soleklart Bevis for, at andre River ikke i nogen Henseende kan maale sig med dem. Det har saaledes vist sig, og det vil fremdeles vise sig, at Brugerne ikke tager noget Hensyn til Prisen, men lader GAVNET være det bestemmende». Riva frå Mesna Brug er 50 til 100 prosent dyrare enn andre river, men ho «kan vare Mand efter Mand og paa same Tid være den mest hensigtsmessige og bedste».

Dette er ein salskatalog som kva marknadsavdeling som helst kunne laga også i dag. Men tillegget er originalt og tidsbunde. Mesna Brug vil også gje kundane sine nyttig opplysning, frikopla frå kjøp og sal, slåmaskinar og river.

Ei halv side handlar om korleis ein skal lese og forstå barometeret. Ei anna halvside handlar om å tolke vêrteikna. Ei tredje halvside fortel kor store og tunge dei norske myntane skal vere, fastsett i lov av 17. april 1875. Ei fjerde halvside fortel kor lang ekvator er, at det er 72,2 prosent vatn på kloden, og då 27,8 prosent fastland. Kloden har eit kubikkinnhald på 2,659 kubikkmil, og det bur 1,392 menneske her, av desse 798.200.000 i Asia og 301.600.000 i Europa.

Så får vi ei oversikt over avstandsmål, sjømil, landmil og andre miler.

Og om ein skulle vere i tvil om korleis ein kan bestemme himmelretningane utan kompass, kan Mesna Brug fortelje det. Ein greier seg med ei klokke og sola som alltid er der. Då går ein seg ikkje bort.

Kva bereevne isen har, kan også vere godt å vite. 4 cm tjukk is ber ein mann, 10,5 cm ber ein hest og ein mann, 13 cm ber ein kanon (ca. 2000 kg), 20 cm ber eit artilleri, 26 cm «bærer en hel Samling Folk», medan 47 cm ber «et Jernbanetog».

Og «Tordenskyen er saa mange Gange 333 Meter borte som der gaar Sekunder mellom Lyn og Tordenskrald».

Og «Vandets Kogepunkt 100 grader C, 80 grader R og 212 grader F».

Det kan sjå ut til at Mesna Brug, med slåmaskinane, rivene og alt det andre, har kjent eit ansvar for å folkeopplyse kundane sine ved sida av å selje maskinane sine.

Katalogane vart nok lesnad i dei tusen heimane, i ei tid då tilgangen på trykksaker var langt magrare enn i dag, også om maskinkjøpet måtte vente til dei nødvendige pengane var der.

Det var mange som drog strå til stakken då folkeopplysinga vart løfta, også Mesna Brug på Lillehammer. Både jord og ånd skulle dyrkast.

Og den katalogen eg har, er ei gåve frå Mesna Brug til ein redaktør i ei lokalavis på Vestlandet, i 1895– ei gåve redaktøren tok vare på.

Dei har nok meint at dei løfta i lag.

Andreas Skartveit