Eit menneske er ein vanskeleg og innvikla affære, skriv Hulda Garborg. Menneskesinnet er den siste uoppdaga villmarka, skriv ein av dagens forfattarar.

Mentale avvik frå det såkalla normale, for ikkje å seie mentale sjukdommar, har nok alltid eksistert, og dei har nok alltid vore vanskelege å forstå og handtere.

Evangelia er fulle av forteljingar om det dei kalla vonde ånder, som plaga menneska dei budde i. Å jage desse vonde åndene var eit av undera Menneskesonen gjorde.

Ein sekulær moderne lesar vil nok leite etter psykiatriske diagnosar under denne lesinga.

Med utgangspunkt i evangelia meinte teologane at dei hadde høg kompetanse på å vurdere menneskesinn. Når menneske i mellomalderen såg syner eller høyrde røyster, var det viktig å finne ut om røysta kom frå Gud eller frå djevelen. Her kunne teologane hjelpe til. Meinte dei.

Langt inn i moderne tid heldt legane seg unna slike tilfelle. Det var ikkje noko for dei.

Men metodar fanst. Laksermiddel og brekkmiddel kunne få styggedommen ut. Kring år 1800 konstruerte Joseph Cox ein svingstol som var festa i golv og tak. Den «galne» kunne festast der i det verste raseriet og roterast i stor fart til han svima av. Då vart han rolegare, i alle fall for ei tid.

Den svenske medisinhistorikaren Nils Uddenberg skriv om dette i boka Medisinens historie. Lidelse og helbredelse, omsett til norsk av Lars Nygaard.

Tidleg på 1700-talet vart dei mentalt sjuke samla på anstaltar der dei var isolerte frå resten av samfunnet saman med andre som ikkje greidde seg sjølve. Dit kunne godtfolk gå og betale for å sjå på dei som hadde mist fornufta, og som dermed var meir dyr enn menneske.

Tankane i den franske revolusjonen var eit historisk vendepunkt, seier Uddenberg. Der fekk enkeltmennesket eigenverdi og rettar, uavhengig av sosial posisjon. Det måtte også gjelde «galningane» og «dårane». No vart dei objekt for behandling og vitskap.

Dei første mentalsjukehusa, som ikkje lenger var reine oppsamlingsanstaltar, kom rundt år 1800. Det første i Noreg var Oslo Hospital, skipa i 1776, eit såkalla dollhus. Så kom det fleire landet rundt, alltid i samband med gamleheimar for fattige. Lova om «Sindsyges Behandling og Forpleining» kom i 1848, og Gaustad asyl vart bygt i 1856.

No gjekk den medisinske vitskapen, som hadde hatt stor framgang siste hundreåret, inn i feltet.

Og kunnskapen kom. Og nye behandlingsmetodar. Nokre trudde på kirurgi og kroppshandtering. Lobotomien, ein operasjon i hjernen, dukka opp. Då vart pasienten roleg, men personen vart ein annan. Metoden er pakka bort og har fått eit elendig ettermæle. Og elektrosjokket kom i bruk.

I 1940-åra brukte australiaren John Cade grunnstoffet litium som hjelpestoff i eit eksperiment på marsvin. Han oppdaga då at litium, nr. 3 i periodesystemet, hadde endra åtferda til forsøksdyra. Dei vart langt rolegare. Det viste seg at Cade, utan å vite det, hadde oppdaga det som raskt vart standardmedisin for menneske i manisk tilstand.

Ny kunnskap og nye namn på sinnstilstandar dukka opp. Dokter Alois Alzheimer forska på hjernen og oppdaga på slutten av 1800-talet ein nevrologisk sjukdom som fekk namnet hans. Engelskmannen James Parkinson publiserte i 1817 ein artikkel der han skildra, for første gong, den sjukdommen som kom til å få namnet hans.

Og sjela, psyke, det som budde der, vart utforska og fekk namn. Richard von Krafft-Ebbing var professor i psykiatri i Wien i åra fram til 1900. Han var oppteken av seksualiteten. I 1886 gav han ut boka Psychopathia sexualis. Der skreiv han for første gong om sadismen, oppkalla etter marki de Sade, og masochismen, oppkalla etter forfattaren Leopold von Sacher-Masoch.

Sigmund Freud gjorde sjela til hovudsak i arbeidet sitt. Ho viste seg å vere eit mangfaldig landskap.

Det at vitskapen rundt år 1800 vandra inn i sjelslivet, utløyste ny kunnskap og ny næring. Psykiatrar og psykologar myldrar blant oss, og vitskapen held liv i ein blømande farmasøytisk industri.

Men framleis kan det sjå ut til at sjela held på mange av løyndommane sine.

Andreas Skartveit