«Å tene dyra er å gagne menneska.» Dette sitatet frå den franske forfattaren Émile Zola møtte oss som unge studentar ved den gamle Veterinærhøgskulen på Adamstua i Oslo. Vi blei høgtideleg innrullerte som sveinar i teneste hos veterinærvernehelgenen St. Blasius, som visstnok vart heilagkåra på grunn av stor omsut for alt levande.

I gamle dagar snakka vi om dyrevern, vi var stolte over at vi var eit av dei første landa i verda med eiga dyrevernlov alt i 1935. I 1980-åra lærte eg på dyrlegeskulen om den flotte dyrevernlova frå 1974 med den poetiske og vakre, om enn ikkje heilt presise, formuleringa: «Du skal fara vel med dyra og ikkje lata dei lida i utrengsmål.» Lova var ambisiøs for si tid og omfatta både pattedyr, fugl, frosk, salamander, krypdyr, fisk og krepsdyr.

Men samfunnet har endra seg og normene med det. Dei fleste av dei små og mellomstore gardsbruka er erstatta av større verksemder, og i dag er industrielt oppdrett av fisk den største husdyrnæringa i landet. Det kan sjå ut som eit paradoks at kunnskapen vår om dyrs naturlege åtferd og behov har auka proporsjonalt med avstanden mellom folk flest og husdyra dei et til middag.

KVA ER EIN GLAD LAKS?

Med meir kunnskap om det indre livet til dyra har vi auka interessa for at dyra ikkje berre skal vernast mot unødig liding, men òg få høve til å leve eit så godt liv som mogleg. Men folk som jobbar med fiskeoppdrett, veit at det ikkje er så lett å finne ut korleis laksen har det. Laks er ein fisk skapt for å symje langt, for å jakte på mat og for å kjempe seg heim til fødeelva for å gyte. Men i merdane sym han som ein skugge der nede i vatnet, aller helst tett i stim med dei andre laksesyskena sine.

Dei retteleg sjuke laksane ser ein lett, dei plasserer seg ofte høgt i vatnet og der det er lite straum. Dei kan ha synlege skadar som sår, finnerote og skadar i auga, eller dei kan vere små og magre og ha uvanleg mørk hudfarge. Fisk med gjelleskadar gaper mykje og driv kanskje medstraums, fisk med lus kan hoppe, vere uroleg og få hudskadar og sår. Sjuke og daude fiskar kan vi undersøke for å leite etter årsaker og diagnosar. Men alle dei andre fiskane, dei i den store stimen, korleis har dei det? Er dei glade, stressa, bekymra, svoltne eller har dei kan hende litt vondt i magen? Kjedar dei seg der dei sym i kvilelause sirklar?

Dyrevelferd kan vi prøve å måle og forstå på fleire vis, ved å sjå på kor fort dyra veks, og om dei held seg friske eller døyr av sjukdom (funksjonsmetoden), ved å finne ut om dei er verna mot stress og uro (kjenslemetoden), eller ved å vurdere kor mykje dei kan få oppfylt av naturlege behov (naturleg liv-metoden).

MANGLANDE RETTSVERN

I eit oppdrettsanlegg er det lønsamt og ofte enklast å sjekke den funksjonelle velferda: Vekst og overleving er bra for laksen og ikkje minst for oppdrettaren. For å få eit indirekte mål på kjenslelivet til fisken kan forskarar måle nivået av stresshormon i blodet eller genaktiviteten inne i cellene til fisken. Dyrevernorganisasjonar talar varmt om at alle dyr vil ha det best om dei lever fritt og i pakt med naturen.

Det har lenge vore slik at 15 til 20 prosent av oppdrettslaksen døyr i merdane. Men til no har måten vi omtalar dyrevelferd på, og utforminga av lovverket, vore annleis for fisk enn for andre husdyr. Forskarar og filosofar har kritisert at vi omtalar levande fisk som «biomasse», at fisk som døyr blir kalla «svinn». På det viset blir fisk i større grad enn dei andre husdyra sett på som mat eller som ei råvare i staden for som eit levande vesen. Der sauer og andre husdyr framleis kan stå fram som individ, er laksen berre ein stim av gåtefulle skapningar i djupet. I tillegg er den nærast totale kontrollen vi har over livet til husdyra, i særleg grad oppdrettsfisken, ei stor etisk utfordring.

Er det tenkjeleg at vi kan klare å få eit betre rettsvern og eit betre liv for oppdrettsfisken når vi held fram med å drive oppdrett slik vi gjer i dag, eller skal vi berre vri litt på gamle Émile Zola og seie at det som tener menneska, må vere gagnleg nok for dyra.

Arve Nilsen