Me held visst på med ein landsfemnande – eller endåtil verdsfemnande – dugnad no. Han liknar litt på vanlege dugnader: Nokre gjer meir enn andre, og so godt som alle gler seg til å verta ferdige. Det uvanlege med denne dugnaden er at det vert rekna som bra å ikkje gjera noko. Å sitja på rauva heime er framifrå dugnadsinnsats! Men duger det?

Arveordet duga (norr. duga) har gjennom hundreåra synt at det duger til mangt. Me kan bruka det til å målbera at noko gagnar, hjelper eller er brukande: «Det duger ikkje stort.» «Treet duger ikkje til vyrke.» Me kan òg bruka duga om å vera god nok, sterk nok eller greia å gjera noko: «Dei duger til arbeidet.» «Me dugde ikkje halda oss heime lenger.» Grunntydinga til duga er truleg ‘vera kraftig, sterk, god’. Alt i mellomalderen vart duga nytta i tydinga ‘hjelpa (til)’, og dugnad tyder rett og slett ‘hjelp’. I ætta til duga finn me dug(leik), dugeleg og ikkje minst dygd, som har grunntydinga ‘det som duger’. Gode gjerningar og eigenskapar vert gjerne kalla dygder, og dygdefulle folk er dygdemønster. Men merk ordtaket: «D’er ikkje langt imellom dygd og udygd.»

Den danske forma av dygd er dyd, og denne forma er komen inn i nynorsk gjennom bokmål. Ein annan inntrengjar er det lågtyske adjektivet dyktig. Ordet er i ætt med duga eit stykke uti, men er det meir dugande enn dugande og dugeleg? Og treng me ordet konkurransedyktig når me har tevlefør? Det må elles nemnast at dygd ikkje treng å visa til moralsk verdfulle eigenskapar, reinleik, jomfrudom og hug til det sedeleg gode. Dygd kan tyda ‘næring, mette, feitt’ og ‘styrke, føremon’. Dygdig mjølk er feit mjølk, og i staden for «kvantitet og kvalitet» kan me seia «mengd og dygd». Dei som viser eller provar dygda si, viser kva dei duger til.

So langt har me tala om dugande folk og saker som er i dugande stand, men det er mykje dugløyse ute og går òg. Både folk og reiskapar kan vera udugelege. Dugelege folk kan gjera godt arbeid jamvel om reiskapen er udugeleg, medan «den udugelege Mann gjere stygt Arbeid med den beste Reidskap» (Dølen 16. mai 1869). Me har alle våre udygder (‘lyte, laster’). Likevel skal me vera varsame med å setja merkelappane duglaus og usømeleg på folk, for som ordtaket seier: «Det er ofte dygda bur der ingen trur.»

Kristin Fridtun

Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com