«Død same året»
Barn på likstrå, Ringsaker kring 1900.
Foto: Domkirkeodden
Dei siste tiåra har fleire og fleire bygder fått sine eigne bygdebøker. Bøkene fortel, som namnet seier, om bygda og folket der gjennom hundreåra. Kvar gard får si eiga historie, år etter år, generasjon etter generasjon, namn etter namn. Historieskrivarane har sine problem, som historieskrivarar alltid har. Dei eldste tidene ligg utilgjengelege inne i fortidståka. Utvandringa til Amerika skaper problem. Mange reiste over og vart søkk borte. Dei er ute av soga, også av bygdesoga. Historieskrivaren har ingenting å fortelje om dei.
Men ut av dette massive materialet med namn og årstal for fødsel og død, stig det fram menneske, individ, som får liv midt i alle tala. Dei får ein lagnad. Dei talar til oss.
Brita var kone på ein vestlandsgard gjennom det meste av 1800-talet. Ho fekk 13 born. Fire drog til USA, ei til Bergen der ho fekk eit uekte barn. Seks av dei andre har ein liten formel bak namnet og fødselsdatoen sin: «d.s.å.» – død same året. Med andre ord: Etter tretten svangerskap, minst, og tretten fødslar, sit ho att med to born på garden. Den eine, sonen, tek over garden som han driv i tre år. Så dreg også han til Amerika.
Det var eit kvinneliv.
Men det var ingenting nytt eller eineståande. Eit par hundreår før har ei anna gardskone fått «d.s.å.» lagt til namna på to av dei seks borna sine. Spedborna døydde. Små menneske som mora hadde bore gjennom eit langt svangerskap, med stor møda, som Skrifta seier, og som vart fødde med verk og vande, som Skrifta også seier, vart berre borte. Mora hadde berre minna, sorga og saknet att.
Det er kjønnsliv og kjønnsdrift som skaper born. Og her hadde Herren ein tydeleg bodskap til Eva då dei var jaga ut av Paradiset, ut over det han hadde å seie om møda, verk og vande. Kjønnsdrifta og paringslysta var ein del av straffa for syndefallet: (…) etter mannen din skal du stunda, sa Herren. Denne stundinga var nødvendig om ætta skulle leve vidare.
Så fekk kvinna si sexlyst, med tunge konsekvensar. Ho fekk ni månaders svangerskap, fødsel og omsorg for den nyfødde.
Så vart det ein del av kvinna si handtering av denne tunge rolla å passe på ikkje å bli sett barn på av kåte, lettferdige og ansvarslause menn. Ikkje å kome «i uløkka», som det heitte på folkeleg norsk. Det kunne vere katastrofalt, sosialt, helsemessig og økonomisk.
Samfunna, som var avhengige av at born skulle leve opp om samfunnet skulle ha ei framtid, streva med dette. Det voks fram ekteskapsliknande ordningar, der mannen var forplikta til å bli verande og ta hand om mor og barn. Det voks fram krav om at kvinna ikkje skulle dele seng med andre enn mannen sin. Før DNA-analysen kunne då mannen også vere trygg på at dei fødde borna var hans. Å samfunnsregulere kjønnslivet har vist seg vanskeleg i alle samfunn. Før fungerande prevensjonsmetodar kom det uventa og uønskte barn både her og der. Utan eintydig og gyldig dokumentasjon kunne den utpeika barnefaren sverja seg fri.
Så sat mora der åleine med barnet.
Det er blitt hevda at det sjette bodet i moselova, «Du skal ikkje gjere hor», er ei kvinnepolitisk fane frå Jehova, eit gudegitt vern for forsvarslause kvinner mot kåte og ansvarslause menn.
Om moselova er eit moralsk diktat frå ein allmektig gud, som nokre meiner, eller berre samfunnets oppsamla røynsle, som andre meiner, så er i alle fall bodordet eit forsøk på å disiplinere kjønnslivet, å få orden på barnefødslane, til beste for kvinna, som var pålagt kjønnsdrifta si som straff for ulydnaden i Paradiset. Og til beste for barnet, som skulle bere samfunnet vidare.
Og dette var lenge før #metoo.
Andreas Skartveit
Er du abonnent? Logg på her for å lese vidare.
Digital tilgang til DAG OG TID – heilt utan binding
Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.
Dei siste tiåra har fleire og fleire bygder fått sine eigne bygdebøker. Bøkene fortel, som namnet seier, om bygda og folket der gjennom hundreåra. Kvar gard får si eiga historie, år etter år, generasjon etter generasjon, namn etter namn. Historieskrivarane har sine problem, som historieskrivarar alltid har. Dei eldste tidene ligg utilgjengelege inne i fortidståka. Utvandringa til Amerika skaper problem. Mange reiste over og vart søkk borte. Dei er ute av soga, også av bygdesoga. Historieskrivaren har ingenting å fortelje om dei.
Men ut av dette massive materialet med namn og årstal for fødsel og død, stig det fram menneske, individ, som får liv midt i alle tala. Dei får ein lagnad. Dei talar til oss.
Brita var kone på ein vestlandsgard gjennom det meste av 1800-talet. Ho fekk 13 born. Fire drog til USA, ei til Bergen der ho fekk eit uekte barn. Seks av dei andre har ein liten formel bak namnet og fødselsdatoen sin: «d.s.å.» – død same året. Med andre ord: Etter tretten svangerskap, minst, og tretten fødslar, sit ho att med to born på garden. Den eine, sonen, tek over garden som han driv i tre år. Så dreg også han til Amerika.
Det var eit kvinneliv.
Men det var ingenting nytt eller eineståande. Eit par hundreår før har ei anna gardskone fått «d.s.å.» lagt til namna på to av dei seks borna sine. Spedborna døydde. Små menneske som mora hadde bore gjennom eit langt svangerskap, med stor møda, som Skrifta seier, og som vart fødde med verk og vande, som Skrifta også seier, vart berre borte. Mora hadde berre minna, sorga og saknet att.
Det er kjønnsliv og kjønnsdrift som skaper born. Og her hadde Herren ein tydeleg bodskap til Eva då dei var jaga ut av Paradiset, ut over det han hadde å seie om møda, verk og vande. Kjønnsdrifta og paringslysta var ein del av straffa for syndefallet: (…) etter mannen din skal du stunda, sa Herren. Denne stundinga var nødvendig om ætta skulle leve vidare.
Så fekk kvinna si sexlyst, med tunge konsekvensar. Ho fekk ni månaders svangerskap, fødsel og omsorg for den nyfødde.
Så vart det ein del av kvinna si handtering av denne tunge rolla å passe på ikkje å bli sett barn på av kåte, lettferdige og ansvarslause menn. Ikkje å kome «i uløkka», som det heitte på folkeleg norsk. Det kunne vere katastrofalt, sosialt, helsemessig og økonomisk.
Samfunna, som var avhengige av at born skulle leve opp om samfunnet skulle ha ei framtid, streva med dette. Det voks fram ekteskapsliknande ordningar, der mannen var forplikta til å bli verande og ta hand om mor og barn. Det voks fram krav om at kvinna ikkje skulle dele seng med andre enn mannen sin. Før DNA-analysen kunne då mannen også vere trygg på at dei fødde borna var hans. Å samfunnsregulere kjønnslivet har vist seg vanskeleg i alle samfunn. Før fungerande prevensjonsmetodar kom det uventa og uønskte barn både her og der. Utan eintydig og gyldig dokumentasjon kunne den utpeika barnefaren sverja seg fri.
Så sat mora der åleine med barnet.
Det er blitt hevda at det sjette bodet i moselova, «Du skal ikkje gjere hor», er ei kvinnepolitisk fane frå Jehova, eit gudegitt vern for forsvarslause kvinner mot kåte og ansvarslause menn.
Om moselova er eit moralsk diktat frå ein allmektig gud, som nokre meiner, eller berre samfunnets oppsamla røynsle, som andre meiner, så er i alle fall bodordet eit forsøk på å disiplinere kjønnslivet, å få orden på barnefødslane, til beste for kvinna, som var pålagt kjønnsdrifta si som straff for ulydnaden i Paradiset. Og til beste for barnet, som skulle bere samfunnet vidare.
Og dette var lenge før #metoo.
Andreas Skartveit
Fleire artiklar
Una og Diddi er to storforelska studentar som må halde forholdet skjult, fordi Diddi alt har ein kjærast.
Foto: Arthaus
Gjennombrotet
Elín Hall herjar i dette vakre, velskrivne dramaet av Rúnar Rúnarsson.
Greil Marcus er musikkskribent og kulturanalytikar.
Foto: Thierry Arditti / Courtesy of Yale University Press
Kvifor Marcus skriv
Den nye boka til Greil Marcus er ein kamuflert sjølvbiografi.
Foto: Gorm Kallestad / NTB
Erling Kittelsen er blant dei mest mangsidige av norske poetar, skriv Jan Erik Vold.
Rondanecupen på Otta er ei bridgetevling stinn av tradisjon.
Foto: Otta bridgeklubb
«Det finst bridgespelarar i kvar ein avkrok.»
Jill Stein på eit valkampmøte i Dearborn i Michigan 6. oktober. I vippestaten Michigan fryktar demokratane at Stein skal ta mange røyster frå Harris.
Foto: Rebecca Cook / Reuters / NTB
Stein kan velte lasset
Jill Stein, kandidaten til Dei grøne, er valjokeren demokratane gjerne skulle vore forutan.