I kunsten er sjakkpartiet mellom kvit og svart ein metafor for kampen mellom det gode og det vonde, livet og døden.

Det finst ein variant av dette spelet som er dyrka i både krim og annan litteratur. To av dei største forfattarane i det 20. hundreåret, sveitsaren Friedrich Dürrenmatt (1921–1990) og amerikanaren Kurt Vonnegut (1922–2007) har nytta dette trikset, det ultimate sjakkplottet. Kva trur du står på spel? Eit sjakkparti med levande brikker, der døden ventar dei utslegne brikkene.

Dei to spelarane får her ei guddommeleg eller djevelsk rolle med ansvar for liv og død på 64 felt. I novella «Der Schachspieler», funnen etter Dürrenmatts død, spelar ein domar og ein statsadvokat eit langsamt sjakkparti over fleire tiår der dei ofrar sine næraste. Om kvit til dømes slår ut denne svarte dronninga, må svartspelaren i det verkelege livet drepa kona si. Ingen av brikkene har mistanke om det makabre spelet dei er ein del av, men det mest bisarre er at spelet går i arv til neste generasjon når ein ung statsadvokat i staden for å arrestera den gamle, perverse domaren byrjar eit nytt parti.

Eg les novella som ein kritikk av korleis dei mektige i samfunnet styrer livet til uskuldige og uvetande offer.

Novella til Vonnegut, «All the King’s Horses», vart publisert alt i februar 1951, året før han offisielt debuterte som forfattar. Den amerikanske obersten Bryan Kelly, med kone, to søner, to flygarar og ti soldatar, havarerer på veg til India, og dei vert tekne til fange av ei kommunistisk geriljagruppe. Den kinesiske geriljaleiaren Pi Ying vil gje amerikanarane livet i gåve om obersten slår han i sjakk. Dei 16 amerikanarane må vera dei kvite brikkene på eit «sjakkgolv». Obersten er sjølv kongen. I dette asymmetriske spelet risikerer ikkje svart noko som helst.

Det dramatisk-psykologiske høgdepunktet kjem når kongen skjønar at han må ofra ein springar, sin eigen son, for å setja svart matt. Den kvite dronninga, mor til guten, vert hysterisk, naturleg nok. Partiet får ein merkeleg og lukkeleg slutt når det viser seg at kinesarane er styrte av russaren Barzov, som tek over føringa av dei svarte brikkene og lèt guten leva.

Novella til Vonnegut er ein kritikk av den kalde krigen, der vanlege amerikanarar vart brikker i eit kynisk spel.

Atle Grønn

Atle Grønn er internasjonal
meister i sjakk.