Vi bruker tankane vår til å ordne verda. Og det hjelper eit langt stykke på veg. Vi lagar oss lover, forma av røynslene våre. Alt som hender på jorda, har starta ein gong, meiner vi. Og det har ein ende: dagen, året, livet ­– og mykje anna. Og mellom starten og enden ligg ei spann av tid, av ulik lengd. Hendingar er i tida og bruker tid. Dette er greitt.

Men korleis starta verda? Og korleis skal ho ende?

Dei svara ligg ikkje i dagen, slik dagleglivet vårt gjer. Tanken strevar med det han ikkje veit og kan sjå.

Verda har alltid vore merkeleg og delvis uforståeleg. Dei fleste kjende kulturar har streva med dette, opphavet og enden. Kloke folk har tenkt.

Ei mykje nytta løysing har vore å skape ei gudemakt som sette det heile i gang, og som i si tid skal avslutte det. Jødane gjorde det, og det vart også vår skapingssoge. Gud, Jahve, den allmektige, skapte alt på seks dagar, før han tok helg.

Voluspå fortel kva forfedrane våre tenkte om dette. Først var ingenting, ikkje sand eller sjø eller jord, gras eller opphimmel. Så greip Burs søner inn, og bøar seg lyfte. Og verda var skapt.

Det heile var i gang.

Men det må kome ei avslutning òg, ettersom all menneskerøynsle tilseier det.

Bibelen har ei heil bok om avslutninga, apokalypsen. Ho er dramatisk, med eit endeleg oppgjer med vondemaktene. Gud held dom og dømmer levande og døde til eldsjøen eller til evig sæle. Og det nye Jerusalem stig ned frå himmelen. Verda er avslutta og gått inn i æva.

Forfedrane våre har ei liknande forteljing om avslutninga. Odin og gudane har eit dramatisk og blodig oppgjer med vondemaktene, Fenrisulven og flokken deira. Men det endar godt. Jorda stig atter opp av havet, æsene møtest atter på Idavollen, der dei finn att dei gulltavlene dei åtte i opphavstida, som lenge var tapte. Og verda er avslutta her også og har gått inn i æva, den gulltekte salen på Gimle.

Dette er to av mange løysingar på opphavet og enden, starten på verda og avslutninga.

Sidan har vitskapen trengt seg fram, og nye forteljingar er skapte, både om skaping og om undergang.

Og gudane er langt på veg fortrengde frå desse forteljingane. Den norrøne gudeverda er nedlagd, og på våre kantar har nok dei fleste flytta Gud ut av skapingssoga. Eit lite mindretal held seg framleis til forteljinga i første Mosebok, medan eit litt større mindretal ser på Gud som den styrande i den utviklinga som har hendt, og som etter kvart er godt og sterkt dokumentert.

Å forklare skaparverket med gudar var problemfritt så lenge dei var der. Når gudane etter kvart vart fortrengde, måtte menneska lage nye forteljingar.

Dei er ikkje problemfrie, dei heller. Tanken har problem med å følgje med.

Rådande lære, med sterk støtte i fagmiljø, er at universet vart skapt for 14 milliardar år sidan, då ein tett og heit materieklump eksploderte og fauk ut i rommet og vart til universet. The big bang heiter hendinga. Sidan den gongen har universet stendig utvida seg. Stjernene er uteljande og avstandane ufattelege.

Spørsmåla er mange. Utvida seg inn i kva? Er det noko utanfor universet, eit nabounivers? Og kva var før the big bang? Då var ikkje tida, er svaret. Ho vart skapt då, og ingenting kan vere før tida. Ja vel.

Og, seier rådande lære, ein gong skal universet kjølne, trekkje seg saman og døy, som alt anna. Då døyr også tida. Ho er ikkje meir. Ingenting anna finst heller. Det er slutt.

Denne slutten er like dramatisk som hos Johannes på Patmos og i Voluspå. Men det kjem ikkje noko gulltekt Gimle eller noko nytt Jerusalem.

Moderne fysikk, frå Einstein og etterkomarane, fortel oss at vi ser og forstår lite av den verda vi lever i. Vi ser at jorda er flat, at sola går rundt jorda. Vi har omsider forstått at det er gale.

Men framleis er vi fulle av vranglære om kva verda er. Tid og rom, sentrale omgrep for å forstå verda, er ikkje det vi trur. Til å gripe og forstå verda trengst det skarpe observasjonar og tung matematikk.

Det er ikkje noko for dei fleste av oss.

Så er vi kanskje like rådville og forvirra under stjernehimmelen som forfedrane våre var då dei tilkalla gudane for å forklare det dei sjølv ikkje forstod.

Andreas Skartveit