I 1993 skipa Bokåret ein konkurranse i Møre og Romsdal om den eldste boka, trykt i Noreg, som fanst i fylket. Vinnaren vart fjerde bandet av Postilla Catechetica, trykt i Kristiania i 1652, eigd av Erling Bjørkedal. Jostein Fet fortel om dette i boka Stemmer frå ei fjern tid.

Postilla Catechetica er eit verk på 8900 sider i åtte store band, utgitt av Christen Staphensøn Bang på eigen kostnad i tida 1652–1665. Heile verket er ei lang forklaring på Luthers katekisme.

Den lutherske læra var truga av katolisisme og kalvinisme. Læra måtte forsvarast ved å spreie kunnskap om den rette lutherske læra. Og det vart brukt makt. Dei som ikkje tileigna seg trusartiklane, fekk ikkje gå til nattverd. I 1645 kom det påbod om at presten ikkje fekk trulove folk som ikkje kunne sin barnelærdom. Katekismekunnskap var nødvendig både for å vere fullverdig kyrkjemedlem og for å oppnå frelse i det neste livet, skriv Fet.

Det skapte marknad for ein stor litteratur om luthersk lære, gjerne i form av spørsmål og svar. Klassikaren vart Erik Pontoppidans forklaring frå 1737, med 759 spørsmål og svar. Pontoppidan gjekk nøye til verks. Om det sjette bodet skriv han:

«216. Hvad er hoeraktige Gebærder?

Svar: Allehaande udvortes Tegn, som forraade et u-blue Hierte, være sig Øynenes og Ansigtets Miner, Legemets u-anstændige Blottelse, u-anstændig Klæde-Dragt, lætferdig Kyssen, Dandsen, Springen og deslige.»

Desse katekismekommentarane skulle gje gyldige svar på viktige spørsmål. Luthersk lære slo fast at dåpen var inngangen til Guds rike, nødvendig for frelsa. Difor måtte nyfødde døypast så fort råd var, lova gav ein frist på åtte dagar etter fødselen.

Men kva med dei borna som døydde før dei var døypte? Gjekk dei då fortapt? Kyrkja og læra gav uklåre svar. Dette var viktige spørsmål. Når ein les om denne tida, kan ein få ei kjensle av at livet etter døden var viktigare enn livet før døden. I æva var det to svært ulike stader å hamne, og æva var lang, medan livet var kort.

Daniel Helset i Volda var gift to gonger. I dei to ekteskapa vart det født 20 born. Av dei døydde tolv. Han hadde ein Skriv- og Reyse-Calender der han skreiv ned det som hende.

25. mai 1750 døydde første kona, Marte Olsdatter, i barselseng. Barnet, Morten Danielsen, døydde åtte dagar seinare. Barnet har namn og er nok då døypt.

Nokre år før fødde ho «et Pige barn uden liv». Om eit dødfødt barn sa Augustin ingen ting. Men Daniel Helset noterer: «…fød i Verden men er dog av sin Moders liv af den heli Aand opfylt og ledsaget til det Evige lif og Salighed, udi Luc.1.C.15. Saa er ikke faderens Vilie som er i Himlen at en af disse Smaa skulle fortabes, udi Matt.18. Cap. 14 v.»

Det døde barnet er altså ikkje fortapt, slår Daniel Helset fast. Her er han på line med Pontoppidan, som han sikkert kjenner. Gud kan også utan dåp «giøre salig», slår Pontoppidan fast.

Men sann og gyldig kunnskap var viktig. Pontoppidans forklaring til Luthers katekisme er «Inneholdende alt det, som den, der vil blive salig, har behov, at vide og giøre».

Men, spør Bang, kan eit barn, sju, åtte, ni eller ti år gammalt, som døyr «uden nogen sand Kundskab om Christo», bli salig? Han er ikkje sikker. Om born blir forsømde «udi deris Saligheds Vundervsning» og døyr, «er ded ganske farligt for deris Salighed».

Og Bang, forfattaren av dei 8900 sidene om Luthers katekisme, utgitt til eigen kostnad? Han vart ruinert av prosjektet sitt og døydde som fattiglem i Kristiania, 94 år gammal.

Bøkene til Jostein Fet tek oss nær forfedrane våre, også det såre og vonde dei sleit med.

Andreas Skartveit