Historikarane jagar etter kjelder. Kjeldene kan fortelje om det som ein gong var, og gjere hendingar i fortida tilgjengelege for oss, kanskje til og med forståelege. Å finne nye og ukjende kjelder er sett på som ei bragd mellom historikarane.

Di nærare vi kjem vår tid, di rikare blir kjeldetilfanget. Den eldste kjende fortida har derimot alltid vore flink til å halde på løyndommane sine. Dei må, bokstaveleg tala, gravast fram.

Men arkeologar og mange andre har vore flinke til å få eldgamle kjelder til å fortelje. Stendig finn dei ny kunnskap.

Denne kjeldegravinga har underlege effektar. Om ein ser på historiske samleverk, norsk historie eller verdshistorie og samanliknar gamle og nye verk, vil ein oppdage at det er førstebandet i det nye verket som er mest forandra. Her er det mest nye funn.

Men om vi går mykje lenger tilbake, til tida før menneska dukka opp, då naturen var her åleine, har det vore få kjelder å finne.

Siste tiåra er denne situasjonen drastisk forandra. Ulike vitskapar har utvikla raffinerte teknikkar som avdekkjer førhistoriske kjelder og tvingar dei til å fortelje.

Og dei fortel. For 20.000 år sidan låg Manhattan under eit stort isflak som gjekk heilt til Nordpolen. Og det er funne palmerestar i Alaska. Jorda har nok stulla på eiga hand før vi dukka opp.

På 1700-talet losna den vitskaplege utviklinga. Varme vart interessant. Joseph Fourier (1768–1830) oppdaga at ei glasplate kunne stengje varmen inne. Det er prinsippet for drivhuset. Ein annan, John Tyndall (1820–1893), fylte eit røyr med ulike gassar. Så sleppte han varme inn i røyret. Nitrogen og oksygen sleppte varmen fram. CO2 stoppa varmen. Karbondioksid stengde varmen inne.

Han hadde oppdaga drivhuseffekten. Det vart interessant å måle CO2, og det er det framleis.

På ein vulkantopp på Hawaii er det svært rein luft. Der ligg eit observatorium. I 1950 var det ein vitskapsmann som målte CO2-konsentrasjonen året igjennom. Han oppdaga noko rart. CO2-kurva gjennom året var ei sikksakk-kurve. Det tok tid før han fann forklaringa. Om våren vaknar plantane etter vinteren. Då syg dei til seg CO2 for å kunne vekse. Om hausten trappar dei ned, blada rotnar, og CO2 blir levert tilbake. Så går kurva i sikksakk.

Men var det råd å få vite korleis lufta var for millionar år sidan? Ja, meinte somme. I Antarktis vart det bora 3000 meter ned i isen. Isen der nede var urgammal. I isen var det innsprengt små luftbobler. Isen vart henta opp og tint i eit laboratorium. Dei frigjorde luftboblene vart samla opp og analyserte. Denne lufta var fleire millionar år gammal og fortalde om si eiga tid, om CO2 og anna. Og mykje CO2 var det ikkje å finne.

Dagens problem er CO2 og drivhuseffekten. Temperaturen på jorda stig. Skurken i dramaet er den industrielle revolusjonen. Han lærte oss å utløyse lagra energi, kol og sidan gass og olje, og sette energien i arbeid. Slik skapte han ein velstand som er eineståande i historia. Men samtidig utløyste han enorme mengder CO2 som fylte atmosfæren og skapte drivhuseffekt.

Kan vi finne ut kvar dagens CO2 kjem frå, korleis han er blitt til? Det viser seg at kolmolekyl er ulike. Eit kolmolekyl med fossil historie er litt annleis enn eit som har halde seg på jordoverflata. Vi kan identifisere kolmolekyla og slå fast kvar dei kjem frå, og såleis vite kva den fossile industrien har levert til lufta i vår tid.

Havet tek imot og lagrar store mengder CO2, slik skog og plantar gjer.

I dag er det utvikla metodar som kan få materialet i havbotnen til å fortelje historie, om temperatur og luft 50 millionar år tilbake. Skala i havbotnen fortel om vêr og klima, som årringar i tre gjer det på land.

Som i Antarktis blir det bora djupt.

Desse nye kjeldene har forlengt historia uendeleg langt bakover i tid.

Historia starta ikkje med grekarane, ikkje eingong med babylonarane og egyptarane.

Jorda hadde ei lang og god tid for seg sjølv før menneska dukka opp.

Andreas Skartveit