Kartet tilhøyrer kvardagen vår, anten vi høyrer dagsnytt eller vi vandrar i byen. Det var grekarane som byrja å lage kart. Ptolemaios, han med det geosentriske verdsbiletet som Copernicus bytte ut, er ein av dei store i karthistoria.

Tidleg på 300-talet vart kristendommen statsreligion i Romarriket. Det hadde mange slags konsekvensar, mellom anna for utviklinga av kartteikninga. Bibelen vart no den store autoriteten, også når karta skulle teiknast.

Eit utgangspunkt var profeten Esekiel, femte kapittel, der Gud seier: «Dette er Jerusalem. Midt mellom folkeslaga har eg sett henne, og omkring henne ligg det mange land.» Dermed var det klårt at Jerusalem skulle vere sentrum på kartet, det resten orienterte seg ut frå. Men det var meir som skulle på kartet. Kvar låg Edens hage, paradis? Edens hage vart plassert i aust, øvst på kartet. Det som låg i aust, aust for Jerusalem, var det viktige. Der låg paradis, og Jesus skulle kome igjen i aust. Difor var aust øvst på kartet. Dette ber vi framleis med oss i språket. Vi snakkar om å orientere oss, anten vi sit i biblioteket eller spring i skogen. Å orientere seg er så sjå austover, mot Orienten, slik dei gamle karta var bygde opp.

Ein irsk munk, Brendan, som levde rundt 500 e.Kr., meinte at Edens hage låg i vest. Han segla vestover og fann ei vedunderleg øy. Ho vart heitande St. Brendans øy og kom på kartet. Då ekspansjonen på havet kom på 1700-talet, var ho borte. Ingen fann henne. Men ho var på kartet i over 1000 år.

Esekiel talar om Gogs og Magogs rike. Det gjer Johannes’ openberring òg. Men kvar var dette riket, på kartet? Det vart sendt ut ekspedisjonar for å finne det.

I India budde prestekongen Johannes presbyter. Han var mektig og hadde slått muslimane. I eit brev frå 1165 lova han å hjelpe Europa mot islam. Det vart spreidd i store opplag, og riket hans kom på kartet. Så vart han og riket borte, også frå kartet, som dei fantasifigurane dei var.

Mykje av landområda var ukjende, og karta vart oppfylte av fantasifigurar, kjemper med hundehovud, maur så store som hundar. Hic leones – her er det løver, står det på eit kart.

Samtidig med den bibel- og fantasistyrte kartteikninga skjedde det ting som fortalde om ei ny tid, då kunnskap og eksperiment skulle fortrengje etablert og bokstyrt kunnskap.

Samtidig med at kartografane sat med Bibelen i handa og prøvde å plassere Gogs og Magogs rike, og Edens hage, på kartet, segla sjøfolk rundt, ved kystane og på storhavet. Dei var utan matematisk kunnskap, og dei hadde dårleg med navigeringsinstrument. Dei levde eit strevsamt og usselt liv og var ofte i konflikt med naturkreftene, storm, sjø og farlege grunnar. Livet var utrygt og farleg.

Dei laga skisser og notat, om kor grunnane var, om kor ein kunne søkje ly for stormen når han kom, korleis straumane gjekk og mykje meir. Desse notata er fulle av detaljar. Her er lite om Gog og Magog og Edens hage. Bibelen er ikkje med, ikkje teologiske autoritetar heller.

Men når sjøfolk går i land, går det ofte gale, som vi veit. Så òg med kartteiknarane. På landjorda, utanfor det kystområdet dei kjenner, har dei ikkje eigne røynsler å justere med, og så fyller dei på med skrøner og fantasi.

Slik starta den moderne kartografien på sjøen, hos sjøfolka. Det desse ulærde folka gjorde og lét etter seg, vart akseptert av ei kritisk ettertid, som eit grunnlag å gå vidare med. Men først måtte ein få vekk den bokstavtru oppfatninga om at alt var kjent på førehand, nedfelt i gamle bøker.

Mennesketanken måtte bryte seg fri.

Det er dette dei seinaste hundreåra i Europa har handla om. Her var då sjøfolka med.

Sjøfolka viste seg å vere i den store kunnskapssamlartradisjonen, frå grekarane opp til moderne tid, medan dei lærde, i sine lune studerkammer med dei gamle bøkene, vart sende til eit av dei raraste raritetskabinetta historia har.

At karta deira var med i det store oppgjeret mellom kunnskap og tradisjon, hadde nok ingen av dei den minste aning om.

Andreas Skartveit