Svensk historie er full av mektige kongar som har sett djupe spor etter seg, frå Gustav Vasa og oppover. Nokre av dei skapte den svenske stormakta. Andre rota bort alt saman.

Dette har gjort at det svenske kongehuset gjennom nyare historie har hatt langt høgare tankar om si eiga politiske rolle enn våre andre kongehus, danske eller norske.

Desse høge tankane har kollidert med det framveksande demokratiet med si suverene nasjonalforsamling og sin parlamentarisme, der regjeringa står ansvarleg for nasjonalforsamlinga, som ho går ut ifrå, og altså ikkje for kongen.

Desse kollisjonane har ført til at svenske politikarar har sett kongane på plass. Den svenske kongen er kanskje den mest ribba for maktfjører blant det som er att av europeiske kongehus. Ikkje eingong regjeringsskifte har han noko med. Han får sitje og vente til nokon kjem.

Karl XV, som var svensk/norsk konge midt på 1800-talet, lova danskekongen at landa hans skulle kome til hjelp i den dansk-tyske krigen i 1864. Denne krigen sa både Stockholm og Christiania nei til. Ibsen vart rasande og skreiv Brand og sinte dikt om dette sviket.

Men politikarane i begge landa såg til å få kongen under kontroll. Utanrikspolitikken skulle dei ha hand om. Kravet var sentralt frå norsk side i 1905.

Konflikten mellom kongehuset og politikarane toppa seg i 1912, under Gustav V, som var svensk konge under det meste av førre hundreåret. Han meinte at kongen hadde fått makta si frå Gud, og at parlamentarisme og den slags var tåpelege menneskelege påfunn. Her hadde han sterk støtte av dronninga si, den tyskfødde Victoria.

Sosialistar og den slags i regjeringa såg han på som skandaløst, når det fanst rikeleg tilgang på adelsmenn. Dronninga hadde vondt for å tvinge seg til å helse på dei, packet, som ho kalla dei. Mot parlamentarisme og politikarstyre var ho ubøyeleg, det einaste mannfolket på slottet, som den ekstreme høgresida kalla henne.

I 1912, då skyene breidde seg over den europeiske himmelen, ville regjeringa Staaff innføre ei lov om ålmenn folkepensjon for alle svenskar. Pengane skulle takast frå forsvarsbudsjettet.

Det ville ikkje kongen, øvstkommanderande i det svenske forsvaret, finne seg i. Han protesterte, også i statsrådsprotokollen. Kongen utfordra regjeringa.

Det vart strid med høg temperatur, både om forsvar og styringsform.

Bøndene vart mobiliserte for kongen, mot regjeringa.

Først i februar trilla 30 spesialtog med over 30.000 demonstrantar inn til Stockholm. Og kongen heldt ein vel førebudd tale, der han tala om «min flåte» og «min armé». Talen var ei utfordring mot statsministeren og heile det parlamentariske systemet, skriv Herman Lindquist i boka om det svenske kongehuset, Bernadotte: för Sverige hela tiden. Statsministeren hadde ikkje eingong fått lese talen.

Kongen ville ta styringsmakta tilbake.

Det var ikkje gjort med dette. To dagar seinare leidde Hjalmar Branting eit tog med over 50.000 arbeidarar og venstresympatisørar gjennom hovudstaden, langt fleire enn bøndene var. «Folkets vilja skall ensam bestämma i Sveriges land», sa Branting.

Nokre dagar seinare kom nokre tusen studentar marsjerande inn på borggarden for å hylle kongen og kongehuset.

Kongen og regjeringa var i ein konstitusjonell strid om styringsmakta. Statsministeren kravde at kongen skulle fastslå at talen hans ikkje var ei statshandling, ettersom talen ikkje var godkjend av regjeringa. Kongen nekta. Statsministeren gjekk av.

Ettertida meiner å kunne fastslå at det fanst tankar om eit statskupp frå hoffet, høgare offiserar og høgrekrinsar, mot regjeringa og riksdagen.

Av historiske grunnar hadde Sverige ein langt sterkare overklasse og eit sterkare offiserskorps enn oss. Dei verna seg mot demokrati og parlamentarisme på ein langt sterkare måte enn det som skjedde hos oss.

Og i 1914 hadde overklassen kongehuset med seg. Og det vart siste gongen bernadottane prøvde å styre landet.

No sit dei stille i slotta sine.

Andreas Skartveit