Bak kunsten og kulturen er pengane. Det er eit ubryteleg samliv. Alle kulturinstitusjonar har for lite pengar. Alle vil meir enn dei har pengar til. Og alle må seie nei til framifrå prosjekt fordi nødvendige pengar ikkje finst. Av dette blir det konfliktar, spesielt om det blir mistanke om at lønsam og nødvendig kommers fortrengjer verdfull kunst og kultur.

I boka si om Det Norske Teatrets historie, Trass alt, fortel Alfred Fidjestøl om økonomien til teateret. Han var ofte vanskeleg, kassa var tom. Løysinga var å setje opp Brørne Østermanns huskors. Det gav fulle hus og klirr i kassa. Og kjeft på kultursidene. Dette var å svike teaterets idé, meininga med livet. Men pengane kom inn, og livet gjekk vidare.

Følg pengane, sa professor Johan Schreiner når han bad oss forklare og analysere ei historisk hending. Å følgje pengane i kulturen kan gje interessante funn.

Då eg vart sjef i Gyldendal i 1980, ville eg finne ut kven som åtte forlaget. Aksjonærregisteret fortalde det. Og her var uventa eigarar å finne. Ein mellomstor eigar var Rissa sokneråd, den institusjonen i kommunen Rissa i Trøndelag som steller med kyrkja. Kvifor det?

Svaret var Johan Bojer. Han var fattigguten frå Rissa som førte barndommen og heimkommunen sin inn i norsk litteratur. Heime las vi mykje Bojer.

Han var ein suksessrik forfattar med godt sal også i utlandet, spesielt i Frankrike. Han vart ein velståande mann.

Då Gyldendal skulle kjøpast heim frå Danmark i 1925, prøvde Francis Bull og Harald Grieg å få norske finansinstitusjonar med på heimkjøpet. Finansfolka trudde ikkje på prosjektet og sa nei. Då laga dei ei nasjonal innsamling. Det lukkast, og det vart heimkjøp. Johan Bojer gjekk tungt inn, med største aksjepost etter Knut Hamsun.

Då Johan Bojer skulle skrive testamentet sitt, delte han Gyldendal-aksjane i to, halvparten til familien og den andre halvparten til heimbygda, som ei siste helsing frå fattigguten på stranda. Og desse aksjane skulle soknerådet ha hand om.

Så risla det årleg inn pengar i kassa til soknerådet i Rissa frå bokforlaget i Oslo, byen som skifte namn frå Kristiania samtidig med at Gyldendal vart norsk.

Så vidt eg veit, varer denne pengestraumen ved, til kyrkjelivet i Rissa.

Ein annan, mindre aksjonær, var Finnøy kommune, heimøya mi. Det var overraskande. Ordføraren på Finnøy fortalde historia. Ein ung lærar i Sjernarøy, nabokommunen, vart gripen av tanken på eit norsk Gyldendal. Han tok ut sparepengane sine og kjøpte aksjar. Med tida flytte han til Finnøy og vart buande i eit hus nær skulen på øya. Eg møtte han utan å ane noko om aksjane hans. Han var barnlaus, og i testamentet sitt gav han aksjane til kommunen. Stendig ringjer folk og vil kjøpe aksjane, men vi sel ikkje. Det kjem pengar kvart år, sa ordføraren.

I dag er Finnøy fusjonert med Stavanger, etter å ha blitt fusjonert med Sjernarøy for 60 år sidan. Og no rislar denne vesle pengebekken inn i den store felles kommunekassa, kanskje utan at nokon merkar det.

Første åra i Gyldendal var skranglete. Skepsisen til finansfolka hadde gode grunnar. Det var først Bjørnsonåret i 1932 som sette forlaget på trygg grunn. Harald Grieg gjorde året til Bjørnsonår, med éi bok i månaden. Det vart ein suksess, og Bjørnson berga eit vaklande forlag.

Så ruslar dei rundt i forlagshistoria og i pengehistoria: Hamsun og Bojer som kjøpte forlaget heim, og Bjørnson som jubilerte pengane inn i ei slunken kasse.

Pengane og kunsten gav kvarandre handa, og Gyldendal var skapt, etter kvart til glede for kyrkjelivet i Rissa og kommunekassa i storkommunen Stavanger/Finnøy.

Andreas Skartveit