Poliomyelitt, eller polio, som sjukdommen ofte blir kalla, var lenge ein frykta sjukdom. Han var smittsam og akutt og gjekk til åtak på nervecellene i ryggmergen. Resultatet kunne ofte bli varige lammingar og livsvarige skadar.

Forskarane arbeidde intenst for å forstå sjukdommen og finne middel til å drive han tilbake. I 1909 vart det påvist at smitten kunne gå frå menneske til apar. Det medførte at apane kom inn i laboratoria som nyttige forsøksdyr.

I 1949 lukkast det å dyrke polioviruset i ein vevkultur i laboratoriet. Det gav ein nobelpris i medisin, som det også gjorde då J.E. Salk utvikla poliovaksinen i 1954. Sidan har polio vore i jamn nedgang. Sjukdommen er ikkje så farleg som han var.

Men vegen til dagens sinnsro når polio kjem på tale, har vore lang og smertefull. Også etter at Salk-vaksinen hadde fått gjennomslag, vart det leita intenst etter meir kunnskap. Og apane vart kalla inn for å skaffe denne nye kunnskapen, også i Noreg. Magasinet Forskningsetikk fortel om apane og lagnaden deira i nr. 1 2019.

I 1960- og 70-åra var det meir enn 700 apar som enda sine dagar i norske forskingslaboratorium. Desse apane, i hovudsak små makakar frå India, var fanga i jungelen og kunne kjøpast av ein dyrehandlar i København. Apane var så populære forskingsobjekt at det vart slått alarm. Apebestanden var truga. Apeforbruket måtte ned.

Apane i Noreg gjekk inn i polioforskinga. Nokre av dei vart lånte ut til tannlegestudiet for å teste nytt utstyr og nye teknikkar i tannstellet.

Frå midten av 1970-åra vart det importert kring 15 apar årleg til Noreg, dei siste i 1978, fortel Tone Druglitrø til Forskningsetikk.

Av ei sending på 43 apar i 1964 døydde nesten tredjeparten dei første vekene etter at dei kom. Og dødsårsaka ser ut til å vere mistilpassing og vantrivnad. Obduksjon av dei døde dyra viste ei ekstrem avmagring, ingenting anna påfallande.

I 1975 skreiv VG om apane i laboratoriet: «Forsøksaper dør i sjokk over fangenskap.» Femteparten av dei importerte apane dei siste ti åra var døde på grunn av vantrivnad og sjukdom.

Det var nyrene til apane som var interessante. I apenyrecellene kunne forskarane dyrke poliovirus. Når nyrene var opererte ut, vart apen slakta. Han var utbrukt. Når eventuelle vaksinar skulle utprøvast, kunne ein nytte mindre dyr, som mus og rotter.

Apehaldet i Noreg vart også mediestoff. I 1976, to år før verksemda vart avvikla, hadde VG ein stor artikkel om apetransporten, der ein kunne lese at «Aper biter av seg fingrene i redsel: Forsøksdyr dør under transport.»

Druglitrø meiner at dette skjedde mot eit bakteppe der polioepidemien var skildra som ein ekstraordinær situasjon som kravde ekstraordinære tiltak. Og virusforskinga, som det her handla om, var uløyseleg avhengig av forsøksdyr.

Så måtte apane frå jungelen ofre nyrene sine, om dei ikkje alt var døde i sjokk, svolt og elende.

Noreg hadde ikkje kapasitet til å drive med apar. Korkje forskarane eller dyrepassarane hadde kompetanse til å ta hand om desse dyra, slår Druglitrø fast.

Apeforskinga er lite dokumentert, seier ho. Det er kanskje ikkje så rart. I dag har vi strenge reglar om bruk av dyr i eksperiment.

Framleis blir apar brukte i forsking, 76.000 berre i USA i 2017.

I Noreg er fisk det mest brukte dyret i til slikt, mus og rotter er også vanlege. Men for indiske småapar er tida ute i norske laboratorium.

Andreas Skartveit