Oppdretts- anlegg trugar verdsarvøyar
– Dersom eit verdsarvområde misser kvalitetane sine, kan det misse Unesco-statusen, seier Mechtild Rössler, direktør for Unescos verdsarvsenter.
Ærfuglen – eller «ea» som ho heiter på nordnorsk – ligg på reir på dunværet.
Foto: Inga Næss
VERDSARV
ronny@dagogtid.no
Jubelen er stor når ein stad kjem inn på Unescos verdsarvsliste. Då skulle staden vera trygga mot overgrep. Difor var gleda stor på Helgeland då Vega-øyane kom på lista i 2004.
Noreg har i alt åtte stader på verdsarvlista. Vega-øyane er det fyrste norske kulturlandskapet med verdsarvstatus.
Kva er no særskilt med Vega og skjergarden ikring? Vega-øyane, som ligg nær polarsirkelen, inneheld kring 6500 øyar, holmar og skjer. Bakgrunnen for verdsarvstatusen er den særmerkte måten fiskarbønder har overlevd på i den hardføre naturen, særleg ved å sanking av ærfugldun, som er opphavet til dundyner.
Men no har det kome eit vedtak som bryt med verdsarvstatusen: Fylkesrådet i Nordland har vedteke å gje Marine Harvest mellombels løyve til å drive oppdrett i verdsarvområdet. Vedtaket kolliderer både med retningslinene som ligg til grunn for eit verdsarvsområde og med reinhårig juridisk saksgang. «Vega kan misse Unesco-statusen og bli eit anonymt område», varskur Unesco-rådgjevar Peter A. Ogden til Brønnøysunds Avis. Han har klaga vedtaket inn til Unesco.
Mechtild Rössler, direktør for Unescos verdsarvsenter i Paris, fortel til Dag og Tid at Unesco har byrja på ein gjennomgang av kva fylgjer vedtaket vil ha for verdsarvstatusen.
«Kraftsosialistar»
– Avgjerda er tragisk, ho avslører at politikarane på Vega ikkje skjønar kva ein verdsarvstatus inneber. Det handlar om ein eineståande kultur som forfedrane deira har halde ved lag gjennom landskapsrøkt, ærfuglhald, byggjeskikk og naturverdiar.
Det seier forfattar Inga Næss, som har skrive bøker om dunværa utanfor Vega, etablerte Ehuset museum og var med å laga den lokale søknaden om verdsarvstatus. Ho kallar politikarane «kraftsosialistar», og det viser til eit argument i striden på Vega.
Jon Suul nemner i eit lesarinnlegg i Brønnøysunds Avis sosialistar i 60- og 70-åra som var glade i kraftutbygging – ja, så glade at dei opererte med undervurderte kostnadsoverslag og ingen konsekvensutgreiingar. Samtidig dreiv dei kontroversielle saker gjennom rett før fellesferien, «i ly av folkeleg avslapping». Det er nett det som har skjedd på Vega.
Vedtaket om mellombels løyve kom 3. juli, då var folk alt komne i avslappingsmodus. Men vedtaket skapte likevel reaksjonar. Fylkespolitikar Martin Skjefstad melde seg ut av Arbeidarpartiet i protest.
Seinvoren riksantikvar
Vedtaket kom òg før ei planlagd konsekvensutgreiing. I februar vart det halde meklingsmøte mellom partane, for Marine Harvest har lenge kjempa for plass til oppdrettsanlegg. Då løyvde Miljødirektoratet midlar til ei konsekvensutgreiing.
I eit brev til Unesco gav Klima- og miljødepartementet tydeleg uttrykk for at søknader om akvakultur – eit finare ord for oppdrettsanlegg – ikkje ville bli handsama før konsekvensutgreiinga var på plass.
Denne juridiske feilen fekk Peter A. Ogden, ein walisar med 15 års røynsle som rådgjevar for Unesco som deltok aktivt i prosessen med å tildele Vega verdsarvstatus, til å sende inn klage til Unesco. Riksantikvaren har òg sendt klage på vedtaket.
Ogden skriv til lokalavisa at vedtaket er pinleg for Noreg, både som berar av miljømessige og demokratiske prinsipp, og som medlem av Unescos verdsarvskomité.
På lokalt nivå hender det stundom at politikarar har mange hattar på hovudet samtidig, og det gjeld òg på Vega. Ordførar på Vega, Andre Møller, er sjølv styremedlem i stiftinga Vegaøyan Verdensarv. Men Møller er glad for vedtaket, for det inneber næring og arbeidsplassar til Vega, seier han.
Han meiner òg at Miljø-direktoratet og Riksantikvaren må ta sjølvkritikk, for dei fekk søknaden om oppdrett alt i 2014, men reagerte ikkje. Dei har heller ikkje laga ei tolegrense for verdsarven som intensjonsavtalen om verdsarven la opp til i 2004, legg han til.
Akvakultur i tusen år
Samtidig argumenterer Fiskeridirektoratet i eit brev til region Nordland at oppdrettsanlegg i verdsarvområde er i tråd med tradisjonane fiskarbonden stod for. «Både fiskerbonden og akvakultur opptrer beregnende og tar kontroll på deler av naturen.»
Dei meiner difor det går ei lang uavbroten line frå steinaldermannen som dreiv med jakt, fangst og sanking for 10.000 år sidan, til dagens akvakultur, via fiskaren og bonden. «Kan vi si akvakultur i dypeste forstand er en sammensmelting av bonden og fiskeren?» spør direktoratet filosofisk.
Inga Næss meiner dei er på ville vegar:
– Fiskarbonden fiska innanfor ein allmenning der alle hadde plass til å utnytte matfatet. Ikkje eingong væreigarane åtte havet fiskarane dreiv i. Då tida for kombinasjonsbruk var over, var det kystfiskarane som heldt fram tradisjonen med å bruke havet som allmenning. No blir det gjort alvorlege inngrep i denne allemannsretten når havet blir stykka opp og selt til rikfolk ved at oppdrettsfirma får konsesjonar midt i matfatet, fortel Næss og held fram:
– Sjarkfiskaren stod for eit berekraftig fiske. Dette vil fylkesrådet byte ut med ei av dei mest forureinande næringane vi har langs kysten. Det er heller ikkje tale om kven som helst. Midt eit verdsarvområdet skal Marine Harvest og John Fredriksen få drive, denne skatteflyktningen, «storeulv», med 92 milliardar på bok.
Verdsarvsenter
– Men vil ikkje oppdrett innebera arbeidsplassar og inntekt til ein kommune med stor gjeld?
– Ingen av aktørane kan talfeste kor mange arbeidsplassar ei eventuell oppdrettsnæring vil gje. Når det gjeld arbeidsplassar, gløymer kommunen at turismen er den næringa som veks snøggast i verda. Dei ser ikkje korleis verdsarvstatusen har skapt arbeidsplassar gjennom den store interessa som er vekt for området, gjennom reiselivet og formidling av ærfuglkulturen. I tillegg har Vega kommune vorte tildelt verdsarvsmidlar.
Valet av tidspunkt kunne ikkje vore verre, meiner Næss.
– Om eit halvt år skal eit flunkande nytt verdsarvsenter opnast med kongeparet til stades. Dette blir sett på spel dersom løyve til oppdrett blir gjeve, og dersom Unesco tek attende verdsarvstatusen.
– Men Vega er òg kjend for lakseprodukta sine. Skal dei ikkje få byggje vidare på denne tradisjonen?
– Det blir alt drive oppdrett ved Vega, i Skogsholmen, som òg ligg i verdsarvområdet. Dei nye konsesjonane gjeld i tillegg til fuglefredings- og landskapsvernområde. Det stiller saka på spissen. Det er ein tankekross når ein veit at stadig fleire i dag arbeider for å etablere landbaserte anlegg som vernar havet mot forureining, luseplager og sjukdomar, slik vi opplever i dei havbaserte områda.
Det er enno ikkje kome laksemerdar på det aktuelle området ved Vega, Rørskjæran. Motstandarane vonar Riks-antikvaren eller Unesco vil reagere før det skjer.
Direktør for Unescos verdsarvsenter, Mechtild Rössler, set meg i samband med dei som har ansvar med prosessen på Vega. Réka Viragos ved den europeiske avdelinga til Unesco fortel Dag og Tid at dei for augneblinken ventar på attendemelding frå norske styresmakter, for det er einskildstaten som er ansvarleg vern av verdsarven.
Rössler strekar under at tap av Unesco-status har skjedd før i historia, endå om det berre har hendt to gonger. Eit av dei, Elbedalen ved Dresden, vart stroken av lista som fylgje av ei bru som vart bygd over dalen.
Er du abonnent? Logg på her for å lese vidare.
Digital tilgang til DAG OG TID – heilt utan binding
Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.
VERDSARV
ronny@dagogtid.no
Jubelen er stor når ein stad kjem inn på Unescos verdsarvsliste. Då skulle staden vera trygga mot overgrep. Difor var gleda stor på Helgeland då Vega-øyane kom på lista i 2004.
Noreg har i alt åtte stader på verdsarvlista. Vega-øyane er det fyrste norske kulturlandskapet med verdsarvstatus.
Kva er no særskilt med Vega og skjergarden ikring? Vega-øyane, som ligg nær polarsirkelen, inneheld kring 6500 øyar, holmar og skjer. Bakgrunnen for verdsarvstatusen er den særmerkte måten fiskarbønder har overlevd på i den hardføre naturen, særleg ved å sanking av ærfugldun, som er opphavet til dundyner.
Men no har det kome eit vedtak som bryt med verdsarvstatusen: Fylkesrådet i Nordland har vedteke å gje Marine Harvest mellombels løyve til å drive oppdrett i verdsarvområdet. Vedtaket kolliderer både med retningslinene som ligg til grunn for eit verdsarvsområde og med reinhårig juridisk saksgang. «Vega kan misse Unesco-statusen og bli eit anonymt område», varskur Unesco-rådgjevar Peter A. Ogden til Brønnøysunds Avis. Han har klaga vedtaket inn til Unesco.
Mechtild Rössler, direktør for Unescos verdsarvsenter i Paris, fortel til Dag og Tid at Unesco har byrja på ein gjennomgang av kva fylgjer vedtaket vil ha for verdsarvstatusen.
«Kraftsosialistar»
– Avgjerda er tragisk, ho avslører at politikarane på Vega ikkje skjønar kva ein verdsarvstatus inneber. Det handlar om ein eineståande kultur som forfedrane deira har halde ved lag gjennom landskapsrøkt, ærfuglhald, byggjeskikk og naturverdiar.
Det seier forfattar Inga Næss, som har skrive bøker om dunværa utanfor Vega, etablerte Ehuset museum og var med å laga den lokale søknaden om verdsarvstatus. Ho kallar politikarane «kraftsosialistar», og det viser til eit argument i striden på Vega.
Jon Suul nemner i eit lesarinnlegg i Brønnøysunds Avis sosialistar i 60- og 70-åra som var glade i kraftutbygging – ja, så glade at dei opererte med undervurderte kostnadsoverslag og ingen konsekvensutgreiingar. Samtidig dreiv dei kontroversielle saker gjennom rett før fellesferien, «i ly av folkeleg avslapping». Det er nett det som har skjedd på Vega.
Vedtaket om mellombels løyve kom 3. juli, då var folk alt komne i avslappingsmodus. Men vedtaket skapte likevel reaksjonar. Fylkespolitikar Martin Skjefstad melde seg ut av Arbeidarpartiet i protest.
Seinvoren riksantikvar
Vedtaket kom òg før ei planlagd konsekvensutgreiing. I februar vart det halde meklingsmøte mellom partane, for Marine Harvest har lenge kjempa for plass til oppdrettsanlegg. Då løyvde Miljødirektoratet midlar til ei konsekvensutgreiing.
I eit brev til Unesco gav Klima- og miljødepartementet tydeleg uttrykk for at søknader om akvakultur – eit finare ord for oppdrettsanlegg – ikkje ville bli handsama før konsekvensutgreiinga var på plass.
Denne juridiske feilen fekk Peter A. Ogden, ein walisar med 15 års røynsle som rådgjevar for Unesco som deltok aktivt i prosessen med å tildele Vega verdsarvstatus, til å sende inn klage til Unesco. Riksantikvaren har òg sendt klage på vedtaket.
Ogden skriv til lokalavisa at vedtaket er pinleg for Noreg, både som berar av miljømessige og demokratiske prinsipp, og som medlem av Unescos verdsarvskomité.
På lokalt nivå hender det stundom at politikarar har mange hattar på hovudet samtidig, og det gjeld òg på Vega. Ordførar på Vega, Andre Møller, er sjølv styremedlem i stiftinga Vegaøyan Verdensarv. Men Møller er glad for vedtaket, for det inneber næring og arbeidsplassar til Vega, seier han.
Han meiner òg at Miljø-direktoratet og Riksantikvaren må ta sjølvkritikk, for dei fekk søknaden om oppdrett alt i 2014, men reagerte ikkje. Dei har heller ikkje laga ei tolegrense for verdsarven som intensjonsavtalen om verdsarven la opp til i 2004, legg han til.
Akvakultur i tusen år
Samtidig argumenterer Fiskeridirektoratet i eit brev til region Nordland at oppdrettsanlegg i verdsarvområde er i tråd med tradisjonane fiskarbonden stod for. «Både fiskerbonden og akvakultur opptrer beregnende og tar kontroll på deler av naturen.»
Dei meiner difor det går ei lang uavbroten line frå steinaldermannen som dreiv med jakt, fangst og sanking for 10.000 år sidan, til dagens akvakultur, via fiskaren og bonden. «Kan vi si akvakultur i dypeste forstand er en sammensmelting av bonden og fiskeren?» spør direktoratet filosofisk.
Inga Næss meiner dei er på ville vegar:
– Fiskarbonden fiska innanfor ein allmenning der alle hadde plass til å utnytte matfatet. Ikkje eingong væreigarane åtte havet fiskarane dreiv i. Då tida for kombinasjonsbruk var over, var det kystfiskarane som heldt fram tradisjonen med å bruke havet som allmenning. No blir det gjort alvorlege inngrep i denne allemannsretten når havet blir stykka opp og selt til rikfolk ved at oppdrettsfirma får konsesjonar midt i matfatet, fortel Næss og held fram:
– Sjarkfiskaren stod for eit berekraftig fiske. Dette vil fylkesrådet byte ut med ei av dei mest forureinande næringane vi har langs kysten. Det er heller ikkje tale om kven som helst. Midt eit verdsarvområdet skal Marine Harvest og John Fredriksen få drive, denne skatteflyktningen, «storeulv», med 92 milliardar på bok.
Verdsarvsenter
– Men vil ikkje oppdrett innebera arbeidsplassar og inntekt til ein kommune med stor gjeld?
– Ingen av aktørane kan talfeste kor mange arbeidsplassar ei eventuell oppdrettsnæring vil gje. Når det gjeld arbeidsplassar, gløymer kommunen at turismen er den næringa som veks snøggast i verda. Dei ser ikkje korleis verdsarvstatusen har skapt arbeidsplassar gjennom den store interessa som er vekt for området, gjennom reiselivet og formidling av ærfuglkulturen. I tillegg har Vega kommune vorte tildelt verdsarvsmidlar.
Valet av tidspunkt kunne ikkje vore verre, meiner Næss.
– Om eit halvt år skal eit flunkande nytt verdsarvsenter opnast med kongeparet til stades. Dette blir sett på spel dersom løyve til oppdrett blir gjeve, og dersom Unesco tek attende verdsarvstatusen.
– Men Vega er òg kjend for lakseprodukta sine. Skal dei ikkje få byggje vidare på denne tradisjonen?
– Det blir alt drive oppdrett ved Vega, i Skogsholmen, som òg ligg i verdsarvområdet. Dei nye konsesjonane gjeld i tillegg til fuglefredings- og landskapsvernområde. Det stiller saka på spissen. Det er ein tankekross når ein veit at stadig fleire i dag arbeider for å etablere landbaserte anlegg som vernar havet mot forureining, luseplager og sjukdomar, slik vi opplever i dei havbaserte områda.
Det er enno ikkje kome laksemerdar på det aktuelle området ved Vega, Rørskjæran. Motstandarane vonar Riks-antikvaren eller Unesco vil reagere før det skjer.
Direktør for Unescos verdsarvsenter, Mechtild Rössler, set meg i samband med dei som har ansvar med prosessen på Vega. Réka Viragos ved den europeiske avdelinga til Unesco fortel Dag og Tid at dei for augneblinken ventar på attendemelding frå norske styresmakter, for det er einskildstaten som er ansvarleg vern av verdsarven.
Rössler strekar under at tap av Unesco-status har skjedd før i historia, endå om det berre har hendt to gonger. Eit av dei, Elbedalen ved Dresden, vart stroken av lista som fylgje av ei bru som vart bygd over dalen.
Avgjerda er tragisk, ho avslører at politikarane på Vega ikkje skjønar kva ein verdsarvstatus inneber.
Inga Næss, grunnleggjar av ærfuglmuseet
Fleire artiklar
Med jamne mellomrom legg Riksrevisjonen, her representert ved riksrevisor Karl Eirik Schjøtt-Pedersen, fram undersøkingar med nokså hard kritikk av korleis vedteken politikk vert gjennomført av forvaltinga.
Foto: Ole Berg-Rusten / NTB
Eit spørsmål om kontroll
I rapport etter rapport kritiserer Riksrevisjonen statlege institusjonar for feil og manglar. Men kva kjem det eigentleg ut av kritikken?
Odd Nordstoga slo gjennom som soloartist i 2004. No har han skrive sjølvbiografi.
Foto: Samlaget
Ein av oss
Odd Nordstoga skriv tankefullt om livet, ut frå rolla som folkekjær artist.
Stian Jenssen (t.v.) var alt på plass i Nato då Jens Stoltenberg tok til i jobben som generalsekretær i 2014. Dei neste ti åra skulle dei arbeide tett i lag. Her er dei fotograferte i Kongressen i Washington i januar i år.
Foto: Mandel Ngan / AFP / NTB
Nato-toppen som sa det han tenkte
Stian Jenssen fekk kritikk då han som stabssjef i Nato skisserte ei fredsløysing der Ukraina gjev opp territorium i byte mot Nato-medlemskap. – På eit tidspunkt må ein ta innover seg situasjonen på bakken, seier han.
President Joe Biden og visepresident Kamala Harris i august 2023. Den økonomiske politikken deira bidrog til å få ned arbeidsløysa, men inflasjonen som tok av i 2022, gjorde større inntrykk.
Foto: Evan Vucci / AP / NTB
Harris blir heimsøkt av inflasjonen
Kanskje vart presidentvalet i USA 2024 avgjort ved bensinpumpene og i matbutikkane.
Noreg er på tredjeplass i kokainbruk i Europa.
Foto: Beate Oma Dahle / NTB
– Meiningslaust å straffe sjuke
Ronny Rene Raveen, tidlegare politimann og rusmisbrukar, vil ha avkriminalisering av rusmisbrukarar og unge opp til 25 år.