KOMMENTAR

Marit Bjerkeng

redaksjonen@dagogtid.no

Dette la eg ut på Facebook 13. oktober i fjor:

«Fra hjemmesiden til Novaja gazeta 13. oktober 2021: ’President i Den russiske føderasjon Vladimir Putin forsikret om at sjefsredaktøren i ’Novaja gazeta’ Dmitrij Muratov ikke vil bli ført inn på listen over ’utenlandske agenter’, hvis han bare ikke ’dekker seg under’ det at han får Nobels fredspris. Det Putin sa på et plenumsmøte i ’Russisk energiuke’, ble overført på tv-kanalen ’Rossija 24’.»

No har dei frie media emigrert.

Keisame aviser

Då eg var russiskstudent på 1970-talet, var det mange keisame aviser å velje i. Pravda og Izvestija var ikkje dei mest freistande for ein ungdom som var blitt forelska i Tsjekhovs forteljingar og Dostojevskijs romanar. For ikkje å snakke om at vi hadde fått smaken på å kunne forstå Pusjkin og Jesenin sine dikt i originalutgåve.

Men altså, aviser, nyhende, politisk stoff. Milelange artiklar med taler som blei haldne av dei forstokka gamle leiarane – ikkje nokon lesnad å trakte etter. Men Krokodil, vitsebladet der ein kunne finne karikaturar og litt kritikk av både folk og politikk, var litt artigare.

Emigrantaviser og tidsskrift var viktigare, dessutan var dette tida for samizdat, litteratur som sirkulerte i avskrifter på maskin med mange gjennomslag, så dei underste eksemplara knapt kunne lesast. I studietida hadde eg eigentleg nok med pensum og småungar, og det sementerte sovjetsystemet trudde vi ikkje skulle rikke seg på mange år, så det var ikkje spanande med aviser.

Eg er ikkje journalist og ikkje samfunnsvitar, eg har berre arbeidd med å lære folk russisk, omsetje bøker frå russisk og snakke og skrive om dei for litteraturinteresserte nordmenn. Eg har freista å vekkje interessa for russisk kunst og folkekultur og historie. Difor var det eit stort håp som blei kveikt, då Gorbatsjov starta glasnost-politikken, det skulle bli slutt på lygna, det skulle opnast opp, bli lov å skrive og fortelje om ting og hendingar som ein tidlegare kunne hamne i fengsel for.

Fakta-journalistikk

I 1988 var eg i Russland med ein skuleklasse og trefte lærarar. På spørsmålet om kva slag historiebok dei brukte, fekk eg svaret: aviser og tidsskrift. Det var det ærverdige gamle bladet Ogonjok, som med ny redaktør gjekk over frå å vere partitru organ til å bli eit glasnostorgan, av dei første til å ta opp ein faktabasert journalistikk om emne som mafia, kulturproblem, stalintida, økonomiske spørsmål, demokrati og «fritenking».

Seinare, da eg frå 1990 arbeidde med russiskundervisning mynta på folk som ønskte å samarbeide med russarane, kunne vi hente mykje interessant stoff frå ei avis som Nezavisimaja gazeta, som kom til i 1990, og var nettopp nezavisimaja = uavhengig. TV-kanalen NTV som blei starta i 1993, hadde dyktige og gode journalistar og serverte interessante diskusjonar. Dei fekk 100 millionar sjåarar og rakk over heile det store landet. Og i 2000 var dei kritiske til Tsjetsjenija-krigen, til valget av Putin som Jeltsins kronprins, og partiet hans.

Skremmande drap

Men så ein dag, eg hugsar kor skrekkslagen eg blei der eg sat på kontoret i mai 2000 og las at det hadde vore rassia i NTVs redaksjon. Med eitt var kjensla der av at det frå no av kunne «gå galne vegen» for glasnost.

Så skal eg medgi at eg utover på 2000-talet ikkje las så mange aviser, eg skreiv lærebok i russisk og grubla på korleis ein skulle få norske studentar til å lære seg språket på eit funksjonelt nivå. Men eg hugsa det skremmande drapet på demokratiforkjemparen Galina Starvojtova i 1998, og då Anna Politkovskaja blei drepen i 2006, blei det viktig å lese avisa der ho arbeidde, Novaja gazeta. Ho var den fjerde av seks journalistar i avisa som er blitt drepne.

Så kom valprotestane fra 2011, og heile tilstramminga utover i åra som følgde, anneksjonen av Krim, drapet på Boris Nemtsov, forfølginga av Aleksej Navalnyj og Jurij Dmitrijev, hendingane i Kviterussland. Eg såg at det var fleire og fleire aviser som var blitt meir og meir regimetru.

Eg var blitt pensjonist og hadde fått betre tid til å «henge på nettet». Når eg såg på den uavhengige tv-kanalen TVRain (Dozjd), fekk eg gjennom rapportar frå dei dyktige journalistane og kommentarar frå leiande politikarar og samfunnsvitarar ei forståing av det som gjekk føre seg.

«Utanlandske agentar»

Dei siste åra har eg brukt Facebook-sida mi til å fortelje om det eg har høyrt og lese, fordi eg syntest det var så mykje norske medium ikkje brydde seg om, og for å halde fortvilinga på ein armlengdes avstand. Så kom lova om «utanlandske agentar» som ramma både nyhendemedium, organisasjonar og enkeltmenneske. Framleis kunne desse publisere, men med merking av alt materiale med at det var gjort av ein «utanlandsk agent». Novaja gazeta unngikk dette lengst, eg vil tru på grunn av Nobels fredspris.

Muratovs avis skreiv ope og informativt om krigen heilt frå han braut ut og så lenge han kunne utan å miste lisensen til å gje ut avis. Typisk for artiklar i Novaja gazeta var at eit eller anna nyhende blei gjengitt – med dette spørsmålet etterpå: «Men korleis er det eigentleg?» Artiklane tok opp tema som dei døde soldatane som ikkje blei henta, støtteskriv for krigen der døde menneske hadde signert, protestar mot krigen i Russland og alle arrestasjonane.

Om vi no skal få informasjon som ikkje er styrt og kontrollert av dagens regime, må vi gå til medium som sender frå andre land, til YouTube-kanalar og sosiale medium, der kjende journalistar held fram med arbeidet sitt. Og freiste å tru på at fri informasjon nyttar.

Blant anna finn ein intervju journalisten Katerina Gordejeva har gjort med framifrå representantar for russisk opposisjon, ein av dei er redaktør Dmitrij Muratov. Han seier til slutt: «Eg kan ikkje seie noko oppmuntrande så lenge folk kjempar for livet.»

Marit Bjerkeng er omsetjar og har undervist i russisk ved høgskular
og universitet.