Skal du koma deg til ein togstasjon i Vietnam – og det lyt du, jarnbanen fylgjer den lange, vene kysten heilt frå Saigon i sør til Hanoi i nord – nyttar det lite å seia train station. Det ordet skjønar dei fleste ikkje, slik eg ikkje skjøna at det heldt å seia ga, gjerne med ein h etter den lange a-en. Men til slutt kom eg meg til Ga Sài Gón, som i den franske kolonitida heitte Le gare de Salgon. På toget nordover naut eg ein kald bia, som er det vietnamesiske ordet for franske biére.

Kunnskap i fransk og tysk har kome til nytte i tidlegare franske og tyske koloniar i Asia og Afrika, og i Latin-Amerika har eg forbanna fråværet av spanskkunnskap, men når ein dreg ut i verda, er sjølvsagt det viktigaste i ferdaskrinet – saman med pass, bankkort og telefon – det engelske målet.

Mange stader vert det diverre like verdilaust som ein telefon utan dekning. Dreg du utanfor dei vestlege turistløypene i dei ikkje-vestlege landa, oppdagar du snøgt at engelsk i røynda ikkje er eit verdsspråk – jamvel om det er det næraste me kjem.

ENGELSK UTANFOR VESTEN

Etter å ha forlate eit turistengelsktalande Saigon, med Ho Chi Minh-byen som offisielt namn, går eg av toget på Ga Binh Thuan. Sjåføren som køyrer meg dei fem mila frå jarnbanestasjonen til havet, har eit lite alter på dashbordet. At me ikkje snakkar eit felles mål, utfordrar den språklege oppfinningsevna. Eg seier til han medan eg peiker på alteret framfor oss:

– Ah, buddha.

Når han nikkar i kupéspegelen, legg eg til:

– In Ho Chi Minh, no buddha.

Han ler høgt. Det skulle ikkje meir til. «Man tager hvad man haver.» Vietnam er det minst religiøse landet på halvøya, men skilnaden på by og land er stor. Eg treffer langt fleire truande her ute i provinsen enn i syndige Saigon. Han klukkar medan han tar opp att for seg sjølv:

– He-he ... In Ho Chi Minh, no buddha.

Eg reknar det som ein del av ein poetisk praksis at eg i førti år har freista å kommunisera på tvers av eit vantande fellesspråk. Køyrande i ein Alfa Romeo i dei italienske alpane med ein italienar som ikkje kunne eitt ord engelsk, letta det ikkje samtalen at eg ikkje kunne eitt ord italiensk. På fire timar fann me berre to ord båe forstod: Manchester United.

Innkvartert på eit avsides hotell i utkanten av Shimonoseki sør i Japan, ville eg sjå byen og stansa ein taxi på landevegen. Sjåføren var vaksen opp i ei tid då japanarar ikkje lærte seg engelsk. City var eit ord han ikkje skjøna. Men til byen ville eg, og saumfór hovudet etter ordet som kunne få meg dit. Centre sa han ingenting, heller ikkje downtown eller bar. Han er den einaste eg har møtt som ikkje har visst kva bar tyder. Men eit kvarter seinare var eg midt i det travle kveldslivet i Shimono-sheki. Kva løysingsordet vart? Karaoke.

I seinare år har eg vorte tvinga til å justera den framtidsoptimistiske oppfatninga at heile verda med tid og stunder vil snakka engelsk. Verdsdemografien er ikkje på det engelske målets side. I den inste krinsen – fyrstespråkområda Storbritannia og Nord-Amerika – veks ikkje folketalet som i verda elles, og sidan tusenårsskiftet har difor engelsk falle frå andre- til tredjeplass på lista over dei mest nytta fyrstespråka i verda, passert av spansk.

I den nest inste krinsen, dei europeiske landa, er det inntil vidare nokre positive teikn for engelsken. Sidan 1990 og samanbrotet til Sovjetsamveldet har engelsk styrkt seg noko i Aust-Europa, men eg er redd at den perioden berre varar i eit kvart hundreår, frå Berlinmurens fall til Brexit.

Og uansett: At engelsk står rimeleg sterkt som europeisk andrespråk, har lite å seia av di Europa står svakt globalt. Av di den europeiske delen av verdsfolkesetnaden har vorte nær halvert i etterkrigstida, kan korkje den inste eller nest inste krinsen sikra internasjonal engelsk ei framtid som verdsspråk, som globish.

Ei verd utan engelsk ville for ein vestleg reisande som meg, verta eit skymande og meir uframkommeleg landskap. Mor mi lærte aldri engelsk. Den einaste gongen ho forlét Skandinavia, tinga ho på førehand ein skandinavisktalande reiseførar. Det var mogeleg av di staden ho ville sjå, var Jerusalem.

DEN TREDJE KRINSEN

Men i den tredje krinsen, kva er framtidsutsiktene der? Fyrst: Kven og kvar er den tredje krinsen? Asia. Av dei landa i verda utanfor Vesten med høge eller middels engelskkunnskapar, ligg tre av fire land nord, sør eller aust i Asia.

Eit viktig døme er India. Etter frigjeringa vart engelsk som offisielt språk, berga av minoritetane som frykta total hindu-dominans. I India i dag vert ikkje engelsk knytt til kolonitida, men til velstand og økonomisk vekst, og talet på engelskstudentar veks.

Utanfor Vesten står engelsk sterkast i tidlegare britiske eller amerikanske koloniar i Asia: Singapore, Malaysia og Filippinane. Neste nivå er òg dominert av asiatiske land: Sør-Korea, Hongkong, Vietnam, Indonesia og nemnde India. Legg til at det i Kina og Japan er låge – men ikkje særs låge – engelskkunnskapar.

Halve verda bur i desse landa. Det vert avgjerande for engelsk som verdsspråk. At engelsk vert svekt i Fastlands-Europa – av di dei største engelsktalande landa har gått inn i ein konsolideringsfase, med EU-utmelding og ny president – har lite å seia for korleis stillinga til språket utviklar seg i Sør- og Aust-Asia.

I Vietnam er tilhøvet til engelsk språk like samansett som tilhøvet til Vesten generelt. Nyleg kom eg i prat med eit austleg utsjåande par på eit fly frå Europa. Dei var kring femti år gamle.

– Kvar er du frå, spurde ho på dårleg engelsk.

– Noreg. Kvar er de frå?

– Sverige.

Det synte seg at dei var på veg attende til heimbyen Hanoi, den nordlege hovudstaden i Vietnam, på ein fire vekers ferie. Til dagleg jobba dei i ein thailandsk restaurant i Göteborg. Sverige var det nye heimlandet.

Han kunne ikkje eitt engelsk ord, medan ho kunne einskilde frasar. Svensken hennar var heller ikkje god, men betre enn engelsken. Då ho skulle tinga drikke av flyverten, ein Hongkong-kinesar, vart det misforståingar av di ho ikkje kjende det engelske ordet for vin. Men ho kunne det svenske. Då eg skreiv både det engelske og det svenske ordet på ein serviett, wine og vin, lo ho og synte det til ektemannen:

– Same, same.

Europearar som ikkje snakkar engelsk, møter ein òg i dei tidlegare Warszawapakt-landa, og for både austeuropearar og nordvietnamesarar er sjølvsagt ein del av forklåringa det ideologiske tilhøvet til Moskva eller Bejing.

Mot slutten av den lange flyreisa, spurde eg ho:

– Kor lenge har de budd i Sverige?

– Ven ni ai je, svarte ho.

Eg skjøna ikkje kva ho sa og måtte spørje opp att. Den tredje gongen ho sa det, lettare irritert, oppfatta eg det:

– Tjueni år.

SÆRS INTERESSERTE

Vietnamkysten er meir prega av kommunisttida enn kolonitida når det kjem til andrespråket. Når drosjebilen set meg av ute ved havet, i kystbyen Mui Ne, er andrespråket ikkje fransk, men russisk. Hovudskilta til mange butikkar og restaurantar er russiskspråklege. Då dei nordvietnamesiske kommunistane erobra sørkysten, vart kystbyar gitt til Sovjet, dels for å straffa dei vantru sørvietnamesarane som budde der, dels for å blidgjera Moskva. No som islamistisk terror har skremt russarar bort frå tidlegare reisemål i Tyrkia og Egypt, har Vietnam-kysten ikkje vorte mindre populær.

For dei vestleg og engelskspråkleg orienterte sørvietnamesarane har det sjølvsagt gjort audmjukinga verre. Ikkje berre vart eigedomane deira eksproprierte av sigerherrane frå nord, men no må dei òg selja tenester, som taxiturar og sex, til russarar. For å nytta ei brutal samanlikning: Det vert som om Nord-Korea skulle erobra den sørlege delen av landet og gjera dei sørkoreanske kystbyane der om til feriedestinasjonar for allierte iranarar og angolanarar.

I Vietnam er engelsk for særs interesserte, for dei som heilt medvite lærer seg engelsk, anten av di dei vil jobba i reiselivsnæringa eller av di dei er fascinerte av vestleg kultur. I ein sørvietnamesisk turistmetropol som Saigon, er det område der nær sagt alle er særs interesserte, men nordover langs kysten vert dei færre.

I den raskt veksande millionbyen Da Nang stod eg og såg på den imponerande dragebrua, medan ho var ytterlegare smykka ut før den kinesiske nyårsfeiringa, då ein student stogga, parkerte mopeden og kom bort til meg:

– Kan me prata saman?

Ho fortalde meg at om ho berre vart god i engelsk, ville ho få spanande jobbar i reiselivsnæringa. Me gjorde fylgjande avtale: Dei neste timane skulle ho syne meg heimlege delar av byen, medan eg skulle snakka engelsk med ho.

I Da Nang dominerer reisande frå

Nordaust-Asia, men dei vestlege vert fleire. Vietnam har eit godt rykte og eit stort potensial hjå kulturelt medvitne reisande frå vestlege land. Jamvel om prostitusjon er utbreidd i Vietnam, særleg på turiststader og i ein storby som Saigon, har verksemda ikkje vorte ein del av varemerket til landet, slik det har vorte i Thailand og på Filippinane. Vestlege som ikkje vil verta assosierte med Thailand, fortel meir enn gjerne om vietnamesisk kjøken, kultur og historie. Vietnamesarane sjølve har skjønt dette. Jamvel om thaimassasje har breidd seg til turiststader i alle landa i Søraust-Asia, òg til land som ikkje har tradisjon for det, vert det i Vietnam meir og meir vanleg å kalla massasjesjappene for spa. Det er mykje i eit ord.

Det er mykje i ordløysa òg. Då eg frå Mui Ne tok ein bil attende til Ga Binh Thuan og nattoget nordover til Da Nang, køyrde eg med ein sjåfør som skjøna njet, men ikkje no. På aude vegar køyrde me ein time i regn og mørker utan å veksla eit ord, men halvvegs tok me ein røyk saman.

Det er fleire grunnar til at engelsk ser ut til å styrkja seg i Aust-Asia. Det kjem ikkje berre – kan henda ikkje ein gong fyrst og fremst – av tilhøvet til Vesten, men det tilhøvet dei har til kvarandre. Mange av språka i regionen er så urelaterte at engelsk har vorte eit asiatisk lingua franca.

På strandhotellet i Da Nang var det kvar morgon ein hyggeleg vietnamesar som stod i frukostsalen og lagde omelett. Han prata greitt engelsk, og eg fekk omeletten slik eg ynskte. Verre var det for kvinna frå Japan som kom etter meg.

– How you want the eggs? Flied?

Av di ho ikkje snakka engelsk, vanta japanaren og vietnamesaren eit felles språk. Men det førte til ei sjarmerande scene: I ein dans av raske fingerrørsler synte ho at ho ynskte seg ein omelett med ost, tomat og purre, men utan skinke, og at ho ynskte han steikt på båe sider før han vart rulla saman i ei pølse.

UTTALEVANSKAR

Om austasiatiske språk er innbyrdes ulike, er avstanden til engelsk sjølvsagt enorm. Utvekslinga av lånord er minimal, og ein felles etymologi vantar. Og sjølvsagt vantar den språklege grunnmuren som ein skandinav kan byggja engelskkunnskapane på: Liknande bokstavering og uttale av grunnleggjande ord som til dømes namna på kroppsdelane: hand, finger, kne, fot.

Skilnaden i uttale – lydane ein har og ikkje har utvikla – kan i seg sjølv vera eit hinder, som til dømes den reint fysiske uviljen mot å enda eit ord med ein konsonant.

Austasiatane skjønar ikkje at me sit i tretti varmegrader og drikk enda varmare kaffi, jamvel beisk, utan mjølk og sukker. Om dei drikk kaffi, drikk dei han søta og med isbitar. Difor er den hyggelege vietnamesiske servitøren opplært til å spørja om eg vil ha han kald eller varm, cold or hot. Men det er så vanskeleg å uttala den siste konsonanten. Det er som ho står der og kjempar mot sitt eige underandlet, som om tunga hennar nektar å lyfta seg mot ganen i ein avsluttande T-lyd. Det vert eit dårleg kompromiss der ho i staden avsluttar ordet med å lukka leppene:

– Ho ...?

Ho har all min sympati. Eg sleit verre då eg vitja hazdaene i den bortgøymde Yalda-dalen i Tanzania og freista laga dei førti tusen år gamle klikkelydane som dei framleis har i målet sitt.

Uviljen er så sterk at når austasiatane skal forklåra deg at prisen du skal betala, er femti eit eller anna, seier dei five – zero, av di det er uråd for deg å høyra om dei seier fifty eller fifteen.

Konsonantane som kjem midt i orda, kan vera vanskelege nok. På burmesisk er dei om lag like uhøyrlege som i engelske raw og danske reger, milevidt frå italiensk uttale der konsonantane trillar som små rullesteinar over tunga. Det gjeld òg om sjølve restauranten er italiensk, som den eg vitja i Yangon. Det gjekk greitt å tinga sjølve pastaretten, carbonara, men kelneren hadde eit oppfølgingsspørsmål som var uråd å skjøna. Til slutt måtte eg seia:

– I don’t understand what you mean.

Då peikte han i menyen. Der las eg at eg måtte velja pastatype. Då han, utan konsonantar, spurte om eg ville ha retten med spaghetti or penne, vart det:

– A-e-i å e-e?

Når uttalen ein sjeldan gong er god, ligg det ei historie bak. På flyet frå Hongkong til Kuala Lumpur vart eg kjend med ei nordaustasiatisk utsjåande kvinne med ein engelskuttale som eg alt etter fem ord høyrde var betre enn min eigen.

– Kvar kjem du frå? Island?

– Ikkje så langt unna.

– Noreg?

ASIAFARARANE

Eg var ikkje så langt unna, eg heller, då eg gjetta USA. Ho kom frå Canada, med opphav og barneår i Hongkong. No skulle ho som så mange andre vestlege på same alder, utforska Søraust-Asia. Og som så mange andre vestlege jenter, reiste ho åleine.

Ho minte meg om Vilde, ei norsk jente på same alder, dotter til ein kollega, som eg møtte i Yangon. Søraust-Asia var ikkje det store reisemålet for hippiane kring 1970, dei drog til India. Den ungdomelege pilegrimsreisa til Søraust-Asia byrja vel fyrst med filmen The Beach (2000) og har vorte ei bylgje som berre veks. Mange gutar dreg i lag, på kompistur. Mange vestlege jenter dreg åleine, som ein manndomsprøve. Vilde følgde i fotspora til storesøstera som hadde farta eit halvt år kring på halvøya – åleine.

Men ho fortalde meg at ho var aktiv i ei Facebook-gruppe med ikkje mindre enn fem tusen vestlege jenter som reiser åleine i Søraust-Asia.

Det er sjølvsagt ein openberr grunn til at dei fem tusen vel den søraustasiatiske og ikkje til dømes den arabiske halvøya. Medan mange vestlege gutar på kompistur speglar seg i ei erotisk side av den kvinnelege autonomien i Søraust-Asia, speglar dei vestlege jentene på solotur seg i ei anna side: Den kvinnelege fridomen som ikkje fyrst og fremst er vestleg, men vonleg universell.

Det som ber denne bylgja, er engelsk mål. Det volumet denne ferda i austerled har fått, ville ikkje ha vore mogeleg utan eit lingua franca. Alt tyder på at om engelsk skal overleva som verdsspråk, vil det vera med utgangspunkt i det sørlege og austlege Asia. Den vestlege medverknaden til den utviklinga kjem mellom anna i form av dei unge asiafararane.

Fleire høve tyder på at denne reisinga ikkje vil minska. Dei unge som dreg til Asia, er dei same unge som kjenner seg mest framande overfor ei vestleg utvikling som leier til Brexit og Trump, Wilders og Le Pen. Dei er òg mellom dei som vert mest i villreie av dei aukande konfliktane mellom innfødde og innvandrarar heime i Vesten, rett og slett av di dei ikkje kan velja side, men ber konflikten i seg. I Asia kan dei leggja han frå seg og jamvel gjera seg forstått.

Håvard Rem er forfattar, poet og fast skribent i Dag og Tid