HANDARBEID

Anne Bårdsgård:

Selbuvotten

Museumsforlaget 2016

Kva er ein tommelfingerregel? I daglegtale er det greitt nok: ein regel som er lett å hugse, og som som regel er nokolunde rett. Men kvar kjem uttrykket frå?

Kan det hende det kjem frå tommelfingerregelen Anne Bårdsgård presenterer i Selbuvotter? Tommelfingerregelen for vottestrikking er at nettopp tommelfingeren skal kunne brettast bakover og hamne på handleddet, og om du brettar vottbladet i to slik at det passar inn i tommelkroken, skal tuppen på tommelen hamne på bretten.

For meg vart det i alle høve ei av mange aha-opplevingar i denne skatten av ei strikkebok. Til vanleg er ikkje denne sjangeren verd å bruke særleg med tid på – strikkebøkene fortel sjeldan noko særleg utover strikkeoppskriftene det er meininga lesaren skal kopiere. Dei kan vere pene eller stygge, men det vert meir ei subjektiv vurdering.

Boka Anne Bårdsgård har skrive, er noko anna. Ja, det er oppskrifter i ho, i den bakarste delen, og det går an å kopiere dei (mellom anna kan du strikke vottane seriemorderska Belle Gunnes strikka som ung), men der stoppar likskapen. Boka fortel ei kulturhistorie.

Mangfald på veg ut

Anne Bårdsgård voks opp med jamleg forsyning av totrådsvottar frå bestemora Inga Bakklien. Då både ho og vottelageret ho lét etter seg var oppbrukt, fann Bårdsgård ut at det ikkje var nokon veg utanom å lære seg å strikke dei sjølv. Men vottemønstra ho fann på Husfliden, svarte ikkje til plagga ho voks opp med – både mangfaldet og detaljrikdommen var ein heilt annan.

Det fekk tekstilkunstnaren Bårdsgård til å gå i gang med ei kartlegging av kva selbuvotten er og har vore for noko. Ho spurde bygdefolket om dei hadde vottar liggjande, og bygdefolket kom. Bårdsgård har kategorisert: Alle mønstera ho har funne, har fått skjematisk plass i boka, noko som gjev ein ny generasjon strikkarar eit grunnrepertoar for å skape eigne plagg, ikkje berre kopiere.

Ein vott er ikkje berre ein vott. Han har ein mansjett (vekk på selbusk), ei grepside og ei utside som er skilde med ein stolpe, ein tommel med to sider og ein kile. Dette visste strikkarane i Selbu ein gong å omsetje i mønstera vi trudde vi kjende – heilt til vi opna denne boka og innsåg at vi ikkje har sett ein brøkdel av kva ei åttebladrose kan gjere – særleg om du har tilgang på eige hand-spunne garn og pinnar i storleik 1,5 (om lag halvparten av det vi i dag ser på som tynne pinnar).

Næringsstrikk

Boka syner korleis strikking har vore ikkje berre sjølvberging, men òg i aller høgste grad næring i Selbu. Dei små fjellgardane var avhengige av kvernsteinsbrota for å gå rundt økonomisk. Då valsemøllene kom på slutten av 1800-talet, gjekk det fort nedover for denne næringa – og for Selbu-samfunnet.

Då var det dei strikka totråds-vottane for alvor kom ut av stovene og inn på marknadene. Å strikke med to trådar har den openberre fordelen at plagget vert varmare, men det gjev òg heilt andre kunstnarlege høve. Dei greip selbyggane med begge strikkepinnane. Selbu Husflidsentral vart stifta i 1934, og alt fyrste året kunne dei vise til eit varelager på 12.000 par vottar og vantar. I 1937 var produksjonen komen opp i 90.000 par, som gav ei omsetjing på nærare 150.000 kroner. Tre fjerdedelar av produksjonen gjekk til eksport.

Timebetalinga var ikkje høg, men det gode med strikkinga var at arbeidet kunne utførast både i ledige stunder og saman med anna arbeid. Ein sokk svarte til ein gåtur på 15 kilometer i makeleg tempo. Kvinner strikka medan dei gjeta på stølen, og menn når dei låg vêrfaste på skogsarbeid. Det finst jamvel forteljingar om menn som vart heime frå skogsarbeid for å strikke, fordi betalinga var betre. Ungar – gutar som jenter – strikka seg til nye skor, konfirmasjonsdress og andre gode.

Slik held Anne Bårdsgård fram med kvardagshistorier som til saman vert votten alle kjenner. Det må vere mange hundre selbuvottar i boka. Kvar detalj, ja nærast kvar maske vert analysert. Di meir ein les om votten, di meir spanande vert han og di meir får ein lyst å lese.

«Livet til Inga var på ingen måte spesielt», skriv Bårdsgård om bestemor si. «Men det som var spesielt med Ingas liv, var at hun sammen med de andre strikkerne i Selbu med sin arbeidsevne og sin skaperglede bidro til å lage et bunnsolid varemerke, en stor eksportartikkel, kjent langt utenfor Selbu og langt utenfor Norge».

Det som er spesielt med Selbuvotter, er at boka klarer å få masker strikka for hundre år sidan til å framleis imponere og inspirere.

Siri Helle

Siri Helle er journalist og fast skribent i Dag og Tid.