Andreas Hompland

hompland@online.no

Eirik Jensen ser lun og godsleg ut, tykkjer Vertinna, men han verkar også lur og utkropen. Etter det ho forstår, har han som politimann drive sitt eige spel med røvarar, gjengar og kjeltringar. Han har leika med dei, blitt venner med dei og hjelpt nokre av dei på rett veg. Til gjengjeld har dei tysta til han på andre kjeltringar som har hamna bak lås og slå.

Mykje av dette verkar lurvete, men å manøvrera i grenselandet mellom purkar og skurkar for å få noko til, er ikkje kriminelt, så Vertinna vil ikkje fella nokon dom. Ho er glad for at ho ikkje har vore i jurymedlemmene sine skor og hettegenserar når dei har prøvd å vera rettvise og salomoniske.

Men det Vertinna er forbanna sikker på, er at når vanlege og samvitsfulle kvinner og menn har brukt veker og månader på å følgja saka og endeleg kome fram til det dei, på ære og samvit og etter beste skjønn, meiner er rett når dei har late tvilen koma tiltalte til gode, då er det heilt feil at dei skal overprøvast av overlegne juristar. Slike kan ha mykje vit, men det er ikkje alltid så godt.

Byråsjefen, derimot, er glad for at det blir slutt på denne fordervelege juryordninga der lekfolk i lagretten skal avgjera skuldspørsmålet. Det kunne vera på sin plass i si tid då den ålmenne rettskjensla mistrudde juristar og dommarar frå overklassen, og folkefleirtalet stod mot embetsmannsstaten og kravde røysterett, sokneråd, parlamentarisme, sjølvstende og jury.

Nå er dei tidene forbi. Folkefleirtalet har makta og lagar lovane gjennom valde representantar, dommarane er politisk lojale og den juridiske eliten er fri og fordomslaus. Dei profesjonelle er saklege og veit utvilsamt betre enn uforstandige amatørar.

Byråsjefen drar ein parallell til dei som har streva med å skaffa seg sakskunnskap og vigd sine liv til Forvaltninga. Det er eit nederlag for fornufta dersom dei kunnskapsbaserte og paragrafsikre vurderingane deira skal overprøvast av folk flest – det er ille nok at uvitande politikarar har rett til å gjera det. Dersom alle skjønn skal vera like gode, er det undergravande for rasjonaliteten og tilliten i den norske modellen. Kunnskap skal styra rike og land, meiner Byråsjefen.

Sjølv har eg vore meddommar i tingretten i fleire periodar, heilt til eg fall for aldersgrensa etter at ein godt vaksen meddomar fall i svevn og saka måtte gå om att.

Det var stas å vera tingrettsdommar, med ein dåm av stort alvor. Det var ei forpliktande ære å vera sett til å dømma sine såkalla likemenn, sjølv om dei fleste på tiltalebenken var mange hakk under meg og andre meddommarar på den sosiale rangstigen.

Å sitta ved dommarbordet var som å lesa ein dårleg kriminalroman der ein heile tida irriterer eg over alt det merkelege politiet gjer og ikkje gjer. Det var som å vera på antropologisk feltarbeid der ein prøver å samla inntrykk og observasjonar for å bygga opp eit heilskapsbilete av korleis relasjonar heng saman. Det var som å vera journalist og plukka bitar til ein story – eller eit spaltistisk Sideblikk, kanskje.

Sanningas augneblink kom når det var over i rettsalen, og me trekte oss tilbake for å fella ein dom. Då var leiken slutt for den leke. Då skifta rolla frå tilbakelent tilskodar til alvorleg deltakar i den tiltaltes liv og lagnad.

Tingrettsdommarane formante alltid oss leke om det som også går fram av den obligatoriske videoen ein må sjå på førehand: Meddommarar skal ikkje bruka magekjensla og det ein elles måtte vita og meina om dette og hint, men berre bygga på det som kjem fram i retten. Videoen minner også om at ein skal kle seg pent og nøytralt og ikkje bera noko merke eller teikn som kan tyda på sympatiar i ei eller anna retning.

Nokre av dei juridiske dommarane tok ordet først og var klare i føringane sine. Andre var meir audmjuke og lét oss leke tømma oss. Nokre tykte det var greitt med dissensar, for det synte at retten hadde tatt saka på alvor og reflektert grundig. Andre åtvara sterkt mot dissensar, for det kunne freista den dømde til å anka, særleg dersom han hadde ein prosedyrekåt forsvarar med slunken klientliste.

Straffeutmålinga er uansett alltid det mest meiningslause for ein meddommar. Der nyttar det absolutt ikkje med kjensler og allment skjønn, for der er det jamføringa med tidlegare dommar som tel, og i det stykket er fagdommarane kongar. Dessutan er straffeutmålinga eit vanleg ankegrunnlag, og det gir dårleg prosessøkonomi. Så det enda ofte med ein pragmatisk runde om strafferabatt fordi politi og påtalemakt hadde brukt utilbørleg lang tid på å få saka fram for retten.

Jensen-saka er sogas siste med jury. I det nye regimet i lagmannsretten er det meddomsrett. Der er dei leke i fleirtal, men det blir nok berre skodebrød. Rett nok må det vera fem av sju for ein fellande dom, men det må vera minst éin profesjonell fagdommar mellom dei, så ein skjønar at dei ordentlege dommarane nok får det som dei vil – fylte som dei er av paragrafar og gamle dommar.

Det blir utvilsamt minst like utfordrande som før å vera lek mellom rettslærde.

Andreas Hompland er
sosiolog og skribent.