«Det er mye som tyder på at sangen i barnehage og skule er truet», seier professor Anne Haugland Balsnes, ein av prosjektleiarane for forskingsprosjektet SangBarSk.

Sidan 2019 har eit stort nasjonalt forskingsprosjekt kartlagt songen i skular og barnehagar. Prosjektet skal dokumentere songens posisjon og funksjon i norske barnehagar og skular. Dette prosjektet vil stå for den største innsamlinga av songrepertoaret sidan 1970-talet.

Sterk tradisjon

I dei nordiske landa har songen alltid stått sterkt, og vi skal ikkje gå mange åra tilbake i tid før songen var ein naturleg del av skulekvardagen i Noreg. Men i dei siste læreplanane er songen knapt nemnd. Bokstavane og tala har pressa ut tonane, i ei gradvis annektering.

Det vart oppstand då utkastet til ny læreplan i norsk kom i 2018 og regjeringa foreslo å fjerne songen frå norskfaget. Musikknestor Jan-Roar Bjørkvoll åtvara mot ein kald skule som ikkje tek omsyn til at borna lærer gjennom songen.

I læreplanen for norskfaget, som gjeld frå 1. august 2020, er songen nemnd berre to gongar: I kompetansemåla etter 2. trinn står det at eleven skal «uttrykke tekstopplevelser gjennom lek, sang, tegning, skriving og andre kreative aktiviteter». I kompetansemåla etter 4. trinn står det at eleven «skal lese og lytte til fortellinger, eventyr, sangtekster, faktabøker og andre tekster på bokmål og nynorsk og i oversettelse fra samiske og andre språk…» I det siste målet er ikkje synginga nemnd i det heile, og i det første målet er songen redusert til ei tekstoppleving, på lik line med teikning, skriving og andre aktivitetar.

Fristund

Kvifor er songen i skulen viktig? Vakre tonar og tekstar kan skape ei fristund frå det prestasjonsbaserte alvoret i skulen. Songen kan skape ei høgtidsstund og vere strukturerande for skulekvardagen med ein start og ein slutt for dagen. Songen skapar samhald i klassen, mellom elevane og mellom lærar og elevar.

Det kan òg vere eit fint avbrekk i læresituasjonen, noko heilt anna, som kroppsøvinga, som kan få i gang hovud og kropp til å lære betre. Det å kunne noko utanboks er ein rikdom i seg sjølv. Ved å lære seg songar eller dikt utanboks kan ungane få språklege førebilete og kjennskap til sitt eige mål. Det å lære seg dei klassiske songane utanboks er dannande og kan skape samhald på tvers, der dei fleste norske skular no har elevar frå ulike kulturar og land.

Det å ta ut ting som har vore i skulen i alle år, gjer at vi taper kontakt med vårt eige, med det som sameinar oss. Verdien av ein felles kultur i ein felles songskatt skal ikkje undervurderast. Nasjonalt samhald er viktig, og det er fullt mogleg å halde oppe ein nasjonal byrgskap utan å verte nasjonalistisk. Songane våre er ein del av denne tradisjonen. Ved at dei fell ut, får vi meir uklarleik og ei mindre plattform for dialog med elevane som kjem frå andre kulturar.

Utviklar hjernen

Og om ein skal lytte til forskarane, er songen noko av det siste som burde kuttast i den norske skulen. Å lytte til song og rim utviklar båe sider av hjernen. Song har svært god effekt på språktrening, på relasjonsbygging og på læring av kultur. Musikalsk samvær styrkjer relasjonen mellom vaksne og born. Songen utviklar barnets evne til merksemd og stimulerer musikkglede som igjen utviklar barnet emosjonelt og intellektuelt.

Songen er ein særmerkt type tale: Tradisjonelle barnesongar hjelper til med å styrkje barnets evne til å tenkje i ord. I kvar kultur er godnattsongar og rim identitetsmerke og gjev innsikt i bøyingsmønster i språket. Dei førebur øyre, hjerne og røyst for språket. Det er merkeleg at noko så positivt, kostnadsfritt og effektivt som dagleg song er fjerna frå skulen.

Estetiske uttrykk

Av ein eller annan grunn verkar det å ta vekk ting for oss menneske mykje mindre dramatisk enn å leggje til ting. Reduksjonen går stillare føre seg enn tillegget. I dei reformatoriske kyrkjesamfunna forsvann dei konkrete tinga i messa mest over natta. Det katolske overskotet skulle vekk: Bileta og sidealtara vart fjerna frå kyrkja. Fleire av dei estetiske uttrykka som òg var ein del av den vestlege kristendomen, som røykjelsen, bønetekstane til helgenar, lysa og messinga av dei liturgiske ledda, vart fjerna. Skriftestolen vart kasta ut, no skulle Ordet rå grunnen åleine.

Men alle desse konkrete tinga var òg ein viktig del av trua. Dei vart sakna av folket. Trua sat visst ikkje berre i hovudet. No er det vel berre røykjelsen som ikkje er tilbake att i den lutherske gudstenesta. Nyare forsking på religion slår fast at det handfaste i trua kan vere vel så viktig som det abstrakte og ikkje-rørlege. Det er difor noko viktig for oss menneske som fell ut når dei minste kroppane framover ikkje skal nytte det eldste instrumentet i verda i skuledagen: røysta.

Kva for to songar burde vi alle kunne utanboks til 17. mai, i tillegg til «Ja, vi elsker»? Eg vel «Norge i rødt, hvitt og blått» av Finn Bø, Arild Feldborg og Bias Bernhoft og «Nordmannen» («Millom bakkar og berg») av Ivar Aasen.

Men bør vi ikkje strekkje oss litt lenger? Hadde det vore opp til meg, ville eg teke med diktet «Olav Trygvason» («Brede seil over Nordsjø går») av Bjørnstjerne Bjørnson. La oss utvide repertoaret. Vi bør ikkje vere nøgde med den oppbrukte «Til Ungdommen» av Nordahl Grieg.

Eskil Skjeldal er forfattar, teolog og fast skribent i Dag og Tid.