Lytt til artikkelen:

I byar og stettstader blir bygningane stadig tettare og høgare. Mellomromma mellom husa, der folk møtest, og ikkje minst der solljos slepp til, blir det færre av.

No skjer det ei endring av regelverket. Ein skulle tru det innebar ei innstramming, slik at den vonde utviklinga vart snudd. Nei. Kommunaldepartementet har vedteke at paragraf 8-10, andre ledd, skal fjernast frå teknisk byggjeforskrift (TEK 17). Paragrafen «byggverk skal plasseres slik at det tas hensyn til lys- og solforhold, samt lyd- og vibrasjonsforhold» går ut.

Utdjupingar av forskrifta i rettleiaren kverv òg: «Alle boenheter og felles utearealer bør være solbelyst minst fem timer hver dag ved vår- og høstjevndøgn», og «ved plassering (av bygninger i terreng) bør det tas hensyn til god utnyttelse av solinnstrålingen og gode dagslysforhold i rom for varig opphold».

Etter planen skal dette statlege kravet forsvinne frå 1. juli neste år. Det har kome protestar, mellom anna frå arkitektar.

Det nordiske ljoset

Kvifor er sola så viktig for oss? Så langt nord i Europa spelar solljos ei større rolle enn lenger sør. Frå september til og med mars står sola i Noreg til dømes lågare enn 30 grader på himmelen. Vi tenkjer ikkje så mykje over det, men dei menneskelege refleksane våre provar at ljoset er av stor verdi.

I Noreg dreg vi gardinene til sides om morgonen, og vi er snare med å setja oss ute når det er sol. I andre land, til dømes i Sør-Europa, er sola like mykje ein fiende som ei frelse, for middagssola er noko ein helst held seg unna. Der står sola høgare på himmelen om dagen, før ho nærast dett ned under horisonten på kveldstid. Skymingstimen der er mykje kortare enn i Norden, likeins fell skuggane ikkje så langt.

I Noreg er sol ei mangelvare. Kystbyane våre er ofte overskya. Dei få dagane med sol utnyttar vi maksimalt. Sola har helseverknad. Solljos skaper god bukvalitet, og god bukvalitet skaper god livskvalitet.

Byggjekunst og natur

Bortfall av paragrafen om solljos kolliderer ikkje berre med norsk klima. Dei kolliderer med norsk arkitekturtradisjonar òg, der sambandet mellom byggjekunst og landskap står sterkt. Det var programmet til den store norske byplanleggjaren i mellomkrigstida, Sverre Pedersen, som har teikna byplanen for over hundre norske tettstader og byar. Idealet hans var harmoni med landskapet ikring. I norske byar endar gateløp ofte i fagre naturmotiv, medan bygningar er lagde slik til at det er utsikt mot naturen frå vindaugo.

Eit liknande prinsipp ligg til grunn for ideen om genus loci – «stadens ånd» – som den norske arkitekturteoretikaren Christian Norberg-Schulz la til grunn for verksemda si. Og vi kan òg nemne den verdskjende arkitekten Sverre Fehn. For han var òg samspelet mellom ute og inne, saman med måten bustad og bysamfunn var tufta på «naturrommet» på, av stor verdi. Fehn blir nettopp lovprisa for evna si til å taka vare på «det nordiske ljoset».

I nyare tid har idealet om fortetting kome attende. For Sverre Pedersen skulle byar og tettstader vera luftige og romslege, slik at ein unngjekk smitte og sjukdom. I etterkrigstida kom bilen inn som eit fundament for byutvikling: Med bilen som framkomstmiddel kunne tettstader få lov til å vera «vide stader». Heldigvis har vi funne attende til fortetting som motto – slik at mjuke trafikantar atter får vera grunnlaget for stadutvikling. Men det må sjølvsagt ikkje skje på kostnad av det nemnde samspelet mellom «inne og ute». Det er råd å «fortette med vettet».

Lokaldemokratiet

Kvifor kjem denne endringa? Svaret finn vi i plan- og bygningslova, som frå neste år av skal gjelde som retningsline for solljos ved byggjeprosjekt: Byggjeprosjekt skal «prosjekteres og utføres slik at det etter kommunens skjønn innehar gode visuelle kvaliteter» (paragraf 29-2). Det er altså kommunane som sjølv skal avgjera korleis hus og bygningar blir konstruerte.

Denne tanken er i samsvar med arkitekturpolitikken til høgreregjeringa, for stikkordet deira har vore «lokalt sjølvstyre». Idealet er å styrkje lokaldemokratiet ved å redusere den statlege detaljstyringa. Men fungerer lokaldemokratiet? Er det slik at utviklarar, ordførarar og rådmenn blir samde om harmoniske, langsiktige byggjeprosjekt? Prosjekt som tek omsyn til samspelet mellom «inne og ute»? Nei.

Berre i ytst få kommunar, som Lom og Kvam herad, har «lokaldemokratiet» fungert i slike samanhengar. Og det har då fungert ved at kommunen har stilt høge krav til utbyggjarar på basis av eit fast og tydeleg regelverk, der ingen unnatak har vore godtekne. Det vanlege er dessverre det omvende: Store, pengesterke utbyggjarar tvingar igjennom standardiserte byggjeprosjekt i kommunar med økonomisk underskot der politikarane er raske med å tilby dispensasjon frå regelverk. Dei standardiserte løysingane inneber ofte kassebygg som neglisjerer alt som har med det ytre landskapet å gjera – solljos bryr dei seg fint lite om.

Forsvinn omsynet til solljos, gjentek vi misgrep frå historia. Vi mørklegg norske byar og bydelar. Vi finn eit godt døme på det i den eldste bydelen i hovudstaden. Kvadraturen, det gamle Kristiania. I eit periode med byggjeboom tok utbyggjarar seg vatn over hovudet. Dei bygde bygardane eit par etasjar høgare. Men det stengde for solljoset – og området miste attraksjonsverdi. No er faren stor for at det vil skje i fleire norske byar og tettstader.

Ronny Spaans

Ronny Spaans er fyrsteamanuensis ved Nord universitet og fast skribent i Dag og Tid.