Vinteren 2018 var heilsvart for dei tyske sosialdemokratane. Hausten før hadde kanslarhåpet Martin Schulz leia partiet til det dårlegaste valresultat i etterkrigstida. No brann det i roseleiren.

Skulle partiet for tredje gong gå inn som fargelaus juniorpartnar med Angela Merkels kristelegdemokratar? Eller skulle ein tvinge fram nyval og risikere eit endå meir miserabelt resultat enn sist? Trass i hard intern strid valde partiet det sikraste alternativet. Merkels skugge var betre enn ansvarsfråskriving og maktesløyse.

Maktkampen var uttrykk for eit dilemma som har sett tysk venstreside i skvis heilt sidan Merkel vart kanslar i 2005. Valresultata har ofte gjort det vanskeleg å samle fleirtal på høgre- eller venstresida i stabile fleirtalsregjeringar. Då har sosialdemokratane måtta velje mellom å reindyrke rolla som Merkels motstandar eller syne ansvar ved å trø inn i storkoalisjonar og syte for eit stabilt styre.

Sjølvpining

Denne sjølvpininga kjem av eit særpreg ved tysk politisk kultur. Minna om stadige regjeringsskifte før Hitlers maktovertaking har gjort parlamentarisk fleirtal til ei naudsynt forventning for alle som vil skipe ei regjering. Går ikkje matematikken opp med dei mindre partia, må dei store trø til som juniorpartnarar i politiske fornuftekteskap for å sikre stabilitet.

Difor har sosialdemokratane dei siste 15 åra blitt ståande i bakgrunnen – med målingar ned mot 12-talet. Regjeringsslitasjen har erodert veljargrunnlaget. Betre vart det ikkje då Dei grøne byrja ta veljarar i sentrum og gjekk forbi på målingane. Lenge såg det ut til at tida hadde gått frå Europas eldste sosialdemokratiske parti, og at dei skulle dele lagnad med det franske sosialistpartiet, som fekk under 7 prosent i presidentvalet i 2017.

Med nedgang følgjer strid, og retningsvalet i 2018 var hovudtemaet då partimedlemmene skulle velje ny leiarduo året etter. Då braut ein med den pragmatiske lina og vraka finansminister Olaf Scholz til fordel for dei ukjende utfordrarane Norbert Walter-Borjans og Saskia Esken. Dette vakte oppsikt, for den nye leiarduoen hadde argumentert for ei skarp venstredreiing med fleire klimatiltak, auka statlege investeringar og ein slutt på storkoalisjonen.

Det vart med naudblusset. Kort tid etterpå vedtok landsmøtet å bli sitjande i regjering. Det var godt nytt for Scholz, som framleis var den mest profilerte og populære politikaren i partiet. Partileiinga tok konsekvensane og gjorde han til kanslarkandidat i håp om å lokke tilbake noko av det tapte.

Tvikamp

Lenge såg det ut til at det skulle gå endå verre med Scholz enn med forgjengaren Martin Schulz. I staden for den klassiske duellen mellom sosial- og kristelegdemokratar bryggja årets val opp til å bli ein tvikamp mellom Annalena Baerbock frå Dei Grøne og Armin Laschet frå kristelegdemokratane, der Scholz var skuggekandidat med større appell til skadefro satirikarar enn veljarane.

Slik gjekk det ikkje. Valkamp er meir uføreseieleg etter Merkel. Når eit 16-årig kanslarskap går mot slutten, er det ikkje politiske enkeltsaker som dominerer dagsordenen, men spørsmålet om kven som kan leie landet vidare.

Kanzlerfähigkeit – evna til å leie trygt og friksjonslaust – har vorte hovudtemaet i valkampen. Det har gått ut over førehandsfavoritten Laschet, som har fungert som flugepapir på negative medieoppslag og no ligg på 20 prosent. Det same gjeld for Baerbock, som har måtta svare på skuldingar om plagiat og slurv med innmelding av inntekter. Tyske veljarar liker ikkje rot. Slikt gjev vinst for tredjemann i kappestriden.

Trygt og velkjend

Dei siste vekene har sosialdemokratane krope over tjuetalet og byrja å knive med kristelegdemokratane om posisjonen som Tysklands største parti. Det kjem ikkje av ei venstredreiing av den tyske veljarmassen, men eit ønskje om å satse på noko trygt, traust og velkjent. Paradoksalt nok er det den same regjeringsdeltakinga som sosialdemokratane har lidd under, som kan gjere dei til valvinnar.

Scholz er visekanslar og den mest erfarne kandidaten. Slikt gir styringstillegg. Det er ikkje utan verdi i eit land der søken etter kontinuitet har vore eit leiemotiv gjennom mykje av etterkrigshistoria. Konrad Adenauer fekk over halvparten av røystene då han gjekk til val med slagordet «Keine Experimente» i 1957, Merkel gjorde suksess med setninga «De kjenner meg».

Endå eit valkamptips har sosialdemokratane tilsynelatande funne hjå den gamle kanslaren deira, Helmut Schmidt: «Den som har visjonar, må sjå til legen», uttalte han før han vann valet i 1980. Venstredreiinga frå to år tilbake er bytt ut med personvalkamp og innhaldslause slagord som «Respekt für dich» og «Scholz tek tak».

Sentrum

Dette går tydelegvis heim hjå pragmatiske veljarar som opplevde nok av store vyar og brå omveltingar i førre hundreåret. Tyskarar flest er ikkje overmåte kravstore: Det vert ropa høgt på ytterfløyene, men det er folketett i sentrum. Ein forventar nokolunde stabil status-quo-styring og ein rekneskap som går i null.

Er ein passeleg nøgd, er ein ikkje framand for å ha same regjering om att i eit par–tre omgangar. Tyskland har då også berre hatt åtte kanslarar på 72 år – til samanlikning har Noreg hatt 14 statsministrar i same tidsrom, Italia 29. Det finst land i verda som skiftar grunnlov like ofte som tyskarane skiftar leiar.

Veljarar som var nøgde med Merkel, kan dermed håpe på kontinuitet med Scholz. Det er ikkje nok til å gjere han til kanslar, sjølv dersom sosialdemokratane skulle verte størst. Også her er det koalisjonsmatematikken som spelar inn: Eit fleirtal med Dei grøne og Venstrepartiet kan vere innanfor rekkevidde, men ettersom sistnemnde har røter i DDRs kommunistparti og er fullt av ideologiske museumsvaktarar, kan eit samarbeid til venstre fort verte kontroversielt i eit land der sentrum framleis er gullstandard.

Sigurd A. Bækkelund er historikar og har studert ved Freie Universität Berlin.