«Eg er ikkje laga for å styre i roleg farvatn. Eg må stå i stormen», sa presidentkandidat Emmanuel Macron våren 2017. President Macron fekk sanneleg stormen han plystra på.

Regjeringa utset avgiftene som tende raseriet. Men kursen ligg fast, sa statsminister Philippe i tre veker, medan president Macron heldt skjennepreiker. Økonomiske tap og øydeleggingar på eit par milliardar euro fylgde. Sjarmen med macroniet slokna, truleg for godt. Korleis kunne 2,9 cent (30 øre) per liter i avgift på bensin og 6,5 cent (70 øre) på dieselen skape slike tilstandar?

Gammal bilpark

«Skaff dykk miljøvenlege bilar», har statsleiarane sagt, «så oppfyller vi Parisavtalen». Liksom hjå oss er svært mange heilt avhengige av bil. Ulikt Noreg har Frankrike ein gammal bilpark. Relativt få eig husa sine sjølv, og mange kan difor ikkje låne stort til ny bil. Dei mellomhøge inntektene er lågare enn våre; gjennomsnittet for dei arresterte demonstrantane i Paris er på mellom 15.000 og 20.000 kroner i månaden.

Mange var elles tilreisande, somme av dei seier dei lyt reise til hovudstaden no, før jernbanen er privatisert og togsambandet borte. No har bønder og transportfirma rekna på utgifter og er klare til å kaste seg inn i kampane. Studentane og gymnasiastane tykkjer dei må vere med på moroa.

Auka utgifter

Drivstoffavgiftene vert fylgde av auka gass-, elektrisitets- og vassprisar, dei kjem òg til sommaren. Macron lova berre «sveitte og tårer» i valkampen; han skulle rydde opp i gamle forsømmingar. Staten kan ikkje betale pensjon halve livet til millionar av arbeidsføre menneske, mange med full tid i lønt arbeid samstundes.

Helseutgiftene er enorme, men kutta ned dei siste åra: refusjonar for tenester og medisinar med 800 millionar euro årleg. Det er tungt for mange med kroniske plager, irriterande for dei som før fekk jamvel vitamin betalte. Alle andre enn minstepensjonistane og dei med smic, minsteløn, har fått auka skatt. For å få trygd må dei arbeidslause må prove at dei heile tida søkjer jobb – i ein arbeidsmarknad med 10 prosent arbeidsløyse.

Lettingar i vilkåra har internasjonale konsern fått – mange fransk styrde, andre utanlandske «globalistar». Formuesskatten er borte. I sine mange talar i framande land har Macron rett som det er omtala landsmennene sine som «late», «trege», «tilbakeskodande» og liknande.

Heime har han lite kjenslevart fortalt minstepensjonistar og arbeidsledige kor kravstore og tiltakslause dei er. Macron har late vere å halde god kontakt med fagrørsla. Han kom ikkje med det meklingsinstituttet han lova å få til, og ingen fagforeiningar er glade i han lenger. For fagrørsla er han nyliberalist.

Lysande symbol

«Dei gule vestane» vart lysande symbol i haustmørkret. Vestane måtte til for å stogge trafikken – til flyplassane i mange byar, ved tunnelane til Italia og England og ved andre knutepunkt. Vestane var alt symbol for tryggleik, utdelte dei siste ti–femten åra i barnehagar og skular til vern mot trafikkulukker. Mest alle foreldre har slike heime. Aksjonane gjekk som vanleg ut over ein tredjepart, derimellom turistar og utanlandske forretningsfolk. At aksjonane òg har ført til dødsfall ved ulukker, vald og tåregassåtak, er eit nytt trekk, attåt brannane.

Dei vanlege provokatørane frå ytste høgre og venstre har blanda seg inn, men få av desse er arresterte. Dei fleste som skal for retten, er forvirra familiefedrar, ei og anna fembarnsmor eller bestemor, alle gode katolikkar. Aldri tenkte dei på å menge seg med ville hordar som knuser museum, kunst og monument, stel elektronikk, sprit og dop og set fyr på motehus, bankar og kontor. I pilegrimsbyen Le Puy-en-Velay i Massif Central, i kong Karl Johans fødeby Pau like nord for Pyreneane, ved kysten i Bretagne og i dalane aust i Pérignon, i søvnige små landsbyar på Rhinsletta i Alsace – alle stader hevdar heilt vanlege folk at dei forsvarer seg ved å drive hærverk.

Utmatta ordensmakt

Ingen har oversikta over talet på aksjonistar. Nokre seier oppimot 160.000 i Paris helga 1.–2. desember, godt over halvmillionen kringom i landet. Politi og brannmannskap overalt er utmatta; i Pau tok dei av seg hjelmane, helste demonstrantane og gjekk. I Chenot snudde brannmennene ryggen til ordføraren og gjekk frå han. «Dei gule vestane» organiserer seg, etter dei spontane aksjonane. Stoda kan ikkje reverserast.

Mange samanliknar aksjonen med opprøret i 1968. Men det opprøret spegla deklassering av dei øvre klassene og deira tap av privilegium, ingenting vart endra av samfunnsordenen. Akademikarane som fekk posisjonar etter å ha kasta brustein, brydde seg lite om industrikrisa i syttiåra. 1968 var i oppgangstider. 2018-opprøret kjem i ei nedgangstid. Staten seier opp nærare 6000 lærarar og 40.000 andre statstilsette. Underskotet på statsbudsjettet er atter så stort at EU førebur sanksjonar.

Skilnader

Macron-partiet La République en Marche har, som sosialistpartiet før dei, framandgjort dei viktigaste opinionsformarane, nemleg lærarane. Macron sjølv, som har undervist andre statsleiarar over heile verda om korleis dei skal redde planeten, har tapt all nimbus og mykje av prestisjen. Han lèt statsministeren ta støyten og held kjeft, medan Brigitte Macron i fleire intervju denne veka brettar ut planane sine for å pusse opp Elysée-palasset for millionar. Satirikarane er annige med å lage vitseteikningar av Macron-Antoinette.

No er det svært vanskeleg å sjå korleis ein ny dialog om sosiale skilje, familieøkonomi og tilhøvet mellom individ og samfunn kan oppstå i fransk ålmente. Dette trass i at store flokkar forskarar i tre tiår har skildra ein jamt forverra situasjon for dei lægre klassene og ei jamleg deklassering av mellomklassa.

Dersom Macron og Philippe kunne drage lærdom av alt ein veit fagleg, og kome vekk frå overklassetonen, vil opprøret til «dei gule vestane» kan hende kunne stillast. Då må det til at statsleiinga høyrer på småfolket.

Bjørn Kvalsvik Nicolaysen er professor i lesevitskap ved Universitetet i Stavanger og fast skribent i Dag og Tid.