KOMMENTAR

At den statlege innkjøpsordninga for ny norsk skjønnlitteratur er under press, er ikkje noko nytt. Det har ho vore i meir enn 40 av dei 56 åra ordninga har eksistert. 

I byrjinga vart nye romanar og novelle- og diktsamlingar automatisk innkjøpte til folkebiblioteka i tusen eksemplar, men etter at ordninga vart skipa i 1965, auka titteltalet frå forlaga, og i 1978 kom ei forsiktig innstramming. Bøker som vart vurderte som for svake for innkjøp, vart innkjøpte, men den neste boka til forfattaren laut då gjennom ei ekstra vurdering før eit eventuelt innkjøp. Ein fekk gult kort før ein fekk raudt. 

Slik var opphavet til den illgjetne «nullinga», at bøker ikkje vert funne gode nok til bibliotekinnkjøp. Eg hugsar framleis det orienterande brevet frå Kulturrådet for 43 år sidan, då eg gav ut den andre diktsamlinga mi. Ikkje at det råka meg. Ei nulling opplevde eg ikkje før med den ellevte samlinga, i 2012, då praksisen hadde vorte langt meir omfattande og direkte enn i 1978. 

Men i 2012 tok Kulturrådet seg framleis råd til å halda seg med eit breiare samansett ankeutval på fem personar. Dei sette til sides avgjerda i det smalare samansette lyrikkutvalet på tre personar, og boka vart innkjøpt. 

Sterke barndomsdikt

No er ankeutvalet nedlagt, og ei nulling lèt seg ikkje overprøva. Feilvurderingane til det smale fagutvalet vert uopprettelege. I 2015 råka det den formsikre lyrikaren Jan Jakob Tønseth (1947–2018), då han gav ut det som synte seg å vera den siste samlinga, Muntre dødsdikt og andre dikt, skrive om og med ein døyeleg kreftsjukdom. 

Ikkje noko ankeutval kunne då fortelja fagutvalet kvifor ein dødsmerkt diktar med stort døds- og formmedvit valde å rasera dei vande skilja mellom høgt og lågt i lyrikken, mellom tøys og tyngsle, gapskratt og gravskrift, lått og liding.

Lærdommen fagutvalet kunne ha teke av Tønseth-fadesen, var å møta den nye samlinga til Knut Ødegård, Sirkusdirektøren og andre dikt (2020), med ei opnare haldning, når 75-åringen no opnar seg som aldri før, i blottande og skakande sterke barndomsdikt, som til dømes «NS-unge», attgjeve som baksidedikt her i bladet 25. september i fjor, i samband med utgjevinga. 

Ei samling dikt

Ei fattig trøyst er det at nivået for nulling ikkje lenger vert fastsett av litterær kvalitet, men av årlege budsjettrammer. Presset på ordninga veks i takt med auken i boktitlar frå forlag ein før i tida kalla «eige». Det vert kutta i talet på innkjøpte eksemplar av kvar bok, på betalinga til forlaga, til forfattarane, ankeutvalet vert nedlagt, og når det ikkje er nok, strammar ein inn på det totale titteltalet, slik at ei samling som Sirkusdirektøren fell ned på feil side. 

I ein slik innstrammingsprosess vert stundom litteraturpolitiske og kunstnarlege føringar avgjerande, gjerne medvitslaust, internaliserte som moteprega kvalitetskriterium. Truleg har noko slikt råka Ødegård. I ei tid då lyrikkbøker vert møtte med forventningar om konsept og heilskap, har han gjeve ut ei gamaldags samling dikt, dei beste sidan sist, slik ein gjerne gjorde før, men ikkje no. 

HÅVARD REM

Håvard Rem er journalist i Dag og Tid.