Goebbels’ sekretær

«Er det dårleg, er det egoisme, om eit menneske som er plassert i ei stilling, freistar å gjera det beste ut av situasjonen for seg sjølv, sjølv om det veit at det skadar andre?» Med dette retoriske spørsmålet opnar 103 år gamle Brunhilde Pomsel den kritikarroste austerrikske intervjufilmen Ein deutsches Leben. Svaret den tidlegare sekretæren til Joseph Goebbels ynskjer å høyra, er sjølvsagt «nei». Livet hennar syner kor snøgt ein kunne gjera karriere i Nazi-Tyskland om ein hadde arisk stamtre, partibok og ingen skruplar.

Ei historisk åtvaring

– Pomsels historie gjev oss ikkje mykje ny historisk kunnskap. Det sterke ved forteljinga hennar er innsynet ho gjev i korleis medløparane tenkte, og at ho ikkje legg skjul på sin eigen opportunisme. Eg ser òg lagnaden hennar som ei åtvaring til oss i dag. Me lever i ei tid der antidemokratiske tendensar og høgrepopulisme atter trugar demokratiske system i Europa. For ikkje å snakka om det som hender i Tyrkia for tida.

Dette hevdar den tyske forfattaren og statsvitaren Thore D. Hansen. Med utgangspunkt i dei 30 timane med filmintervju som ligg til grunn for dokumentarfilmen, har han skrive ei bok med utførlege kommentarar til Pomsels historie. Han er imponert over kor klårt Pomsel minnest ting som hende for over 70 år sidan, kor god ho er til å fortelja og at ho aldri kjem med historier ho har høyrt frå andre, berre slikt ho opplevde sjølv.

Prega av barndomen

Pomsel var så gamal at ho hugsa den fyrste verdskrigen, til dømes då faren i 1918 kom heim til Berlin frå austfronten og ungane «lurte på kven denne framande mannen som kom inn i stova, var». Den nådelause disiplinen i barneoppdraginga den gongen, prega av pryl og plikter, gjorde generasjonen hennar til idealborgarar i eit diktatur, seier ho i filmen: «Med kjærleik og medkjensle kom me ikkje langt. Me lærte å lystra blindt, å lyga og å skyva skuld over på andre.»

Med jødar hadde ho mykje å gjera i ungdomen. I 1920-åra gjekk ho i lære i ei jødisk konfeksjonsforretning i Berlin, seinare var ho sekretær hjå ein jødisk advokat. Etter Hitlers maktovertaking i 1933 var advokatkontoret på randen av konkurs, og Pomsel fekk berre arbeida der på formiddagane. Difor arbeidde ho på kveldane som sekretær for den kjente nazidemagogen Wulf Bley. «Sjølvsagt hadde eg anstand nok til ikkje å fortelja den stakkars jøden om kven eg tente på kveldstid», minnest ho.

Jødisk bestevenninne

I 1933 melde Pomsel seg inn i nazipartiet NSDAP, noko ho hadde høyrt skulle vera bra for karrieren. Med seg i den endelause køen framfor partikontoret, der ho skulle få utlevert partibok, hadde ho den jødiske bestevenninna si, Eva Löventhal. Politiske møte held ho seg helst unna. «Kva skulle no eg i ein sal med mange stinkande mannfolk? Eg var ikkje interessert i politikk, dessutan var eg jo kvinne», fortel ho og minnest den gongen kjærasten fekk henne med på ei Hermann Goering-massemønstring i Berliner Sportpalast, den ovstore arrangementshallen der Goebbels ti år seinare skulle proklamera «den totelen Krieg».

Med jødiske Eva heldt ho tett kontakt, sjølv etter at ho blei tilsett i den nazifiserte kringkastinga, og etter at ho i 1942 blei Goebbels’ sekretær i Ministeriet for folkeopplysing og propaganda. Forholdet til Eva, som hadde det stadig verre under nazistane, er noko av det merkelegaste ved soga. For på den eine sida synte ho omsut og var uroa for Eva, tok henne med på kafé, så lenge dette framleis var mogleg for jødar, og gav henne pengar, sigarettar og brød. På den andre sida arbeidde ho kvar vekedag pliktskuldig for Evas mordarar, for eit regime som ikkje la skjul på korleis dei ville bøta på «jødeproblemet». Hausten 1943 møtte ho venninna for siste gong, «så forsvann Eva for augo mine», som Pomsel uttrykkjer det. I november same året blei Eva deportert til Auschwitz, der ho blei myrda på nyåret 1945.

Pomsel såg aldri samanhengen mellom sine eigne handlingar og Evas lagnad. «At der fanst konsentrasjonsleirar, visste eg heilt frå byrjinga, men at menneske blei gassa og brende der – aldri!», seier ho i filmen.

Die weisse Rose

Den mest kjente saka me veit gjekk via Pomsels skrivebord, var prosessen mot den ikkjevaldelege motstandsgruppa Die weisse Rose (Den kvite rosa) i München. Søskena Hans og Sophie Scholl, som var blitt tekne på fersken då dei delte ut om lag 1700 flygeblad på Universitetet i München, blei halshogne i februar 1943. I dokumentarfilmen talar Pomsel med opprørt medkjensle om «dei stakkars Scholl-syskena, som var så dumme å lata livet for eit jævla stykke papir!»

– Etter å ha sett filmen tykkjer eg den elles så intelligente Pomsel stundom verkar heilt ureflektert. I samband med Die weisse Rose snakkar ho jo som om det var papiret og ikkje nazistane som drap syskena Scholl?

– Ja, det overraska meg òg. Pomsel minner meg her om hovudpersonen i Albert Camus’ Den framande. I romanen gjer hovudpersonen seg skuldig i mord, men freistar heilt til siste slutt å distansera seg frå mordet og hevdar han ikkje hadde noko med det å gjera i det heile, seier Hansen.

Inga personleg skuld

I intervjua innser Pomsel at ho var ung og dum som valde å arbeida for Goebbels. Men noka personleg skuld nektar ho for: «Spørsmålet om skuld blei eg fort ferdig med. Nei, eg har ikkje skuld. Ikkje skuld i det heile. Kva skulle eg då gjort meg skuldig i? Nei, eg ser ikkje på meg sjølv som skuldig, med mindre ein lastar heile det tyske folket for at det lét Hitler ta roret. Dette var me alle skuldige i.»

– Pomsel kjem rett som det er med openbert paradoksale utsegner. Ho lyg jo?

– Hugs at ho har hatt 70 år på å dikta livet sitt til rette, sjølvsagt må me ta det ho seier med ei god klype salt, meiner Hansen. At ho ikkje var klar over lagnaden til jødane før etter krigen, tvilar han på. I Goebbels’ ministerium hadde ho jo hemmelege dokument mellom hendene kvar dag, og høge nazifunksjonerar stilte på kontoret for å diktera rapportar som ho festa til papir.

– Ho kan ikkje ikkje ha visst noko, så ja, på dette punktet lyg ho. Me merkar òg at ho stundom held attende informasjon, at det er ting ho ikkje vil fortelja. Det òg er ein måte å lyga på. Eit døme på det paradoksale du nemner, er når ho seier: «Sjølvsagt var eg medlem i nazipartiet, men eg var ikkje nazist og gjorde ikkje noko gale.» At ho var temmeleg upolitisk, kan eg sjå føre meg. Ho var desto meir opportunistisk og egoistisk, ei skruppellaus karrierekvinne, meiner Hansen.

Kapitulasjonsflagget

Slutten på slaget om Berlin blei dramatisk for Pomsel. Saman med mellom anna propagandafunksjonæren Hans Fritzsche gøymde ho seg i ein kjellar medan Raudearmeen rykka stadig nærmare kvartalet deira. Sidan Berlins gauleiter Goebbels hadde togge over ein cyankaliumkapsel dagen før, var Fritzsche i eigenskap av assisterande gauleiter i Berlin blitt den høgaste embetsmannen i byen. Med Pomsels kvite flagg i handa gjekk Fritzsche 2. mai opp Brendlerstraße for å byda sovjetarane Berlins vilkårslause kapitulasjon, som han underskreiv same dagen.

Pomsels historie syner òg kor fort nazistiske medløparar kunne ta fatt på nye karrierar etter krigen. For etter fem år i sovjetisk fangenskap fekk ho straks stilling i det offentlege tyske allmennkringkastingsselskapet ARD, der ho blei sjefsekretær.

– Ho kan ikkje ikkje ha visst

noko om lagnaden til jødane.

På dette punktet lyg ho.

Thore D. Hansen,
tysk forfattar og statsvitar

– Sjølvsagt var eg medlem i nazipartiet, men

eg var ikkje nazist og gjorde ikkje noko gale.

Brunhilde Pomsel, Goebbels’ sekretær