Kjende matematikarar som Carl Friedrich Gauss og Caspar Wessel starta karrieren som landmålarar. Gauss utforma talteorien sin medan han vandra i dei tyske skogar, og Wessel oppdaga dei komplekse tala då han ynskte å rotera linestykka han hadde målt. Eg har tenkt å avslutta karrieren som landmålar, og kanskje vil den friske lufta få meg til å tenkja like klårt som dei.

Eg tek kontakt med stipendiat Simon Šanca ved Institutt for byggfag ved Høgskulen på Vestlandet; han kan det som trengst å vita om landmåling. Han viser meg ned i det aller heilagaste på skulen, der totalstasjonane ligg på rekkje og rad og ventar på meg.

Kvifor har dei det prosaiske namnet totalstasjon? Av den enkle grunnen at dei gjer oppgåver ein trong fleire instrument til tidlegare. Dei måler vinklar. Det vart gjort med teodolittar før. I tillegg måler dei avstand. Det vart gjort ved å måla vinklar og ha ei kjend basisline i gamle dagar. Då kunne dei bruka sinussetninga til å finna lengder til nye punkt. No vert ein kombinasjon av mikrobylgjer, infraraudt ljos og laser brukt til å måla avstand. I tillegg tek totalstasjonen vare på alle målte data som landmålaren før måtte skriva inn i sin målebok i all slag vêr.

Eg vel ein totalstasjon frå den sveitsiske kvalitetsprodusenten Leica. I tillegg tek me med oss ei reflektorstong og går ut på fotballbanen til høgskulen for å måla han opp. Er banen i vater, og held han dei internasjonale måla?

Me set opp totalstasjonen og får han til å stå horisontalt ved hjelp av libellen, ei lita luftblære som må sentrerast i ein liten ring. Totalstasjonen vert skrudd på. Simon og eg vel å måla avstandar og vinklar, og vi samlar dataa i ei fil som landmålarar kallar målebok.

Eg startar karrieren som assistent og held reflektorstonga. Du trur kanskje det er ein lett jobb, men ho må vera i lodd, og til hjelp har eg ein liten libelle å sjå i. Problemet er berre at skjelvande hender gjer at libellen oppfører seg som kula i eit flipperspel. Heldigvis vert eg betre etter kvart.

Simon ser inn i kikkertsiktet til totalstasjonen og finn reflektoren. Me måler i reflektormodus, og totalstasjonen justerer seg sjølv slik at målinga av avstand vert optimal. Avstanden vert målt noggrant, typisk rundt 0,6 mm. For å kunna måla langt måler ein faseskilnaden mellom to modulerte signal. Avstanden er gjeven av D=1/2(m? +d) der m er talet på heile bylgjelengder, ? er bylgjelengda, og d er fasen. 1/2 har ein med då signalet går fram og attende. Ved å måla på to bylgjelengder kan ein bestemma m og dermed avstanden D.

Så skal me måla vinklar. Eg grovsiktar med ein liten kikkert på toppen av totalstasjonen. Deretter ser eg inn i kikkertsiktet og finjusterer horisontalt og vertikalt med nokre dreiehjul på totalstasjonen. Eg vel så denne retninga som referansen min og byrjar å måla vinklar i hytt og vêr. Dette kjem til å verta ein fin jobb. Eg må berre avslutta utdanninga fyrst.

I motsetnad til alle andre måler landmålarar vinklar i gon. Ein skulle tru dei hadde gått i speidaren heile gjengen. Rundt sirkelen er det 400 gon. Grannsemda til totalstasjonar er typisk eit bogesekund, som er 0,3 milligon. Her er nok eg den største feilkjelda ved målingar.

Kvifor brukar ein totalstasjon når ein har GNSS (Global Navigation Satellite Systems), der ein brukar satellittar som sviv over hovuda våre til å finna posisjonar? Simon smiler og gjev meg forklaringa. GNSS er ikkje like noggrann (1 til 2 cm) som totalstasjonen, og GNSS krev ope lende for å kunne sjå mange satellittar samstundes, viss ikkje vert målingane dårlege.

Noregs vassdrags- og energidirektorat (NVE) brukar til dømes totalstasjonar for å måla dei minste rørsler i fjell. Totalstasjonen vert også brukt der GNSS-signal ikkje rekk inn, til dømes i bygningar og tunellar.

Overvakingsstasjonen ved Åknes i Møre og Romsdal måler rørsle i terrenget ved hjelp av totalstasjonar.

Kjelde: T. Bergeng / NVE

Den beste læringa går føre seg når ein har læraren for seg sjølv og kan pepra han med spørsmål. Me ryddar utstyret, og eg takkar Simon. Det er herleg å jobba på ein stad der kompetansen ikkje sit i veggane, men lever i beste velgåande.

Eg er ferdig utlærd. Kvar treng dei meg? Eg trur eg emigrerer til Danmark, der Wessel såg ljoset. Der er det framleis mykje å gjera. Korleis veit eg det? Vel, eg var på ferie i Danmark i 1982 og las ei lokalavis der ein landmålar vart intervjua om korleis han heldt ut i varmen. Det gjorde han med eit stendig inntak av bajere. Eg trur det er på tide med ei kontrollmåling på Jylland.

Per Thorvaldsen

per.eilif.thorvaldsen@hvl.no