Dei olympiske leikane i Tokyo har to maskotar som heiter Miraitowa og Someity. Og sjølvsagt har japanarane laga robotversjonar av dei.

Robotane helsar utøvarane og publikum velkomne. Dei reagerer på rørsler, tale og ansiktuttrykk med sine eigne uttrykk. Til dømes kan dei vise stjerner og hjarte i auga.

Miraitowa og Someity er fyrst og fremst leikerobotar for små og store born. Men dei er og eksempel på sosiale robotar, eit felt der Japan er langt framme. Dei har til dømes tatt slike robotar i bruk i eldreomsorg, og spesielt i pleie av demente på sjukeheimar.

Sosiale robotar treng andre eigenskapar enn til dømes jordbærplukkerobotane vi har omtalt tidlegare. Industri- og landbruksrobotar effektiviserer arbeid og tek frå ein del menneske jobben, men dei skapar ikkje særleg endring i livsførselen til menneska. Ofte arbeider dei i lukka rom der det ikkje eingong er lov for menneske å vere til stades.

Sosiale robotar, derimot, er laga for å kommunisere med menneska og kan såleis samanliknast med radio, fjernsyn, mobiltelefon og sosiale medium. Slike robotar kan få stor innverknad på livsførselen vår i framtida.

Det er særleg to bruksområde som er aktuelle i fyrste omgang, nemleg leikerobotar for små barn og omsorgsrobotar for demente eldre.

Sosiale robotar fungerer ved å simulere samvere. Til dømes kan ein einsam eldre person slappe betre av og føle seg vel, eller eit lite barn kan leike med roboten når det er åleine. Roboten treng ikkje å vere særleg intelligent for å få dette til, han må berre framstå som om han er det. Vi har lett for å uttrykke kjensler overfor gjenstandar som minner oss om menneske – dette vert kalla antropomorfisme. Omgrepet stammar frå gresk ánthropos, som tyder «menneskeleg», og morphe, som tyder «form».

For å appellere må ein sosial robot må ha ein truverdig personlegdom. Han må kunne gi merksemd, uttrykke kjensler og engasjere seg i leik og narrestreker – alt på sin eigen karakteristiske måte. Personlegdomen vert vist fram gjennom rørsler, blikk og tale.

Robotens synssystem må minne om det menneske har. Roboten må kunne snu hovudet, fokusere på éin ting og så endre fokus. Eit gyroskop simulerer det indre øyret og lèt systemet oppdage sine eigne hovudrørsler, slik at auge og øyre snur seg naturleg etter hendingar, akkurat som hjå eit menneske. Folk veit instinktivt korleis dei bør samhandle med ein slik merksam robot. Vi får augekontakt, og vi hindrar augekontakt for å signalisere kven sin tur det er til å snakke. Blikkretninga fortel om roboten er klar til å snakke med deg eller ikkje. Viss han vender seg og ser på deg, er det eit signal om at interaksjonen vår kan byrje. Roboten lærer seg namnet ditt og brukar det som ein viktig del av interaksjonen.

Det må kjennast naturleg å snakke med roboten, sjølv om det er ein ganske innhaldstom samtale. Menneska kommuniserer i stor grad med stemningar, til dømes når vi «snakkar» med ein hund. Roboten har eit høyrslesystem som kjenner igjen markørar for slike stemningar, og reagerer «sosialt intelligent» på dei. Det gjeld særleg å gi godkjenning, gi forbod, be om merksemd og roe seg ned.

Det er viktig at roboten forstår kven sin tur det er til å snakke. Han må vere i stand til å ta ein pause, flytte blikket og fylle ei ubehageleg stille når partnaren ikkje seier noko. Vi kan fortelje når folk har problem eller lykkast ut frå andletsuttrykka deira. Det same må gjelde for robotar.

Det finst mange positive sider med sosiale robotar. Dei kan skape djupe emosjonelle band. Vi ynskjer å føle oss viktige for dei, og vi engasjerer oss med sterke kjensler som kjærleik, sjalusi og sorg. Det finst anekdotar om folk som held gravferd for roboten sin når han sluttar å verke.

Sosiale robotar vil på sikt kunne fungere godt i eldreomsorga, men dei er ikkje godt nok utvikla enno. Det ville bli problem om dei vart brukte på ein heim utan at pleiarar passa på. Vi kan ikkje stole på at roboten tar ansvar dersom nokon dett og vert liggande, eller handlar rett dersom nokon vert frustrert og hissar seg opp.

Kritikarar peikar på at sosiale robotar ikkje kan gje oss ekte kjensler tilbake. Sosiale robotar er designa for å engasjerte oss sosialt, ikkje til dømes med språkleg intelligens og felles oppgåveløysing. Vi knyter oss lett til teknologiar som hermar etter menneskeleg åtferd, men dei har jo ikkje ekte omsorg, dei fungerer berre ved å trykke på «darwinistiske knappar». Vi tek vare på dei vi elskar, men vi elskar også det vi tar vare på. Sosiale robotar utnyttar evna vi har til å tilskrive menneskelege eigenskapar til noko ikkje-menneskeleg, på måtar som i verste fall er kyniske.

Dei olympiske maskotane Miraitowa og Someity viser kva muligheiter dagens sosiale robotar har, men viser òg avgrensingane. Det er framleis omtrent umuleg å lage sosiale robotar som kan gjere service- og kommunikasjonsoppgåver. Dei kan til dømes ikkje servere på ein kafé eller stå i skranken og ta imot gjester. Når omgjevnaden er kompleks og uføreseieleg vert roboten forvirra. Han stansar opp og seier: «Unnskyld, eg forstår ikkje kva du seier.» Tru mot vår natur vil vi kunne få sympati med den hjelpelause figuren og forsøke å hjelpe han. Omsorgsevna vår gjer at vi menneske nesten garantert kjem til å utvikle eit intenst og ektefølt engasjement for sosiale robotar.

Lars Nyre og
Bjørnar Tessem