Den psykologiske russiske romanen byrjar i 1840 med Jurij Lermontovs Vår tids helt. Hovudpersonen til Lermontov er offiseren Petsjorin, som ikkje finn seg til rette i verda (eit klassisk tema i russisk litteratur: «det overflødige mennesket») og søker spaning i ville, romantiske Kaukasus.

Korleis ser ein russisk helt ut i 2021, etter over 20 år under Putin? Det er to ytterpunkt som peikar seg ut i sjakken: På den eine sida har vi Sergej Karjakin (31), VM-utfordraren frå 2016, som voks opp på Krim, forlét Ukraina og ope stør Putin i alt. På den andre sida står Daniil Dubov (25), verdsmeisteren i snøggsjakk på heimebane i 2018, som med gullmedaljen rundt halsen ope kritiserte Putin.

Båe desse to er kontroversielle på kvar sitt vis. Dei er dermed to av sjakkens største medieprofilar. Men den beste russiske sjakkspelaren har i eit par år vore Jan Nepomnjasjtsjij (30), ein moderne russar som pratar rett frå levra, men på eit merkeleg vis likevel aldri fornærmar regimet. Han har vorte balansekunstnaren som alle i sjakkmiljøet likar. Han har sjakktalent på verdsmeisternivå, men er psyken hans tøff nok? Carlsen gav han nokre gode råd for 5–6 år sidan, og denne veka kvalifiserte han seg til haustens VM-kamp ved å vinna den såkalla kandidatturneringa relativt enkelt.

Heilt enkelt er det likevel ikkje å vinna ei turnering som varer i nesten 400 dagar. Uvissa var eit mareritt for verdssjakkforbundet FIDE, arrangørane i Jekaterinburg og dei åtte spelarane. Berre verdsmeister og supertilskodar Carlsen koste seg gjennom heile kandidatpandemien. Resultatet etter 14 rundar stadfesta stillinga etter 7 rundar, då turneringa vart broten av i mars 2020. Her er ei vurdering av dei åtte spelarane frå topp til botn:

Jan Nepomnjasjtsjij (30): Grunnlaget for suksess la han med to sigrar i fjor, særleg nykelpartiet mot Giri. I år var han taktisk klok, spela remis mot dei beste og slo Aleksejenko og Wang Hao, som spela så dårleg at gamle Kasparov reiste seg frå lenestolen og kravde at FIDE aldri meir sender turistar til kandidatturneringa. Då VM-billetten var sikra ein runde før slutt, hadde ikkje Nepomnjasjtsjij meir å gje i siste parti mot Ding Liren og tapte æresrunden.

Maxime Vachier-Lagrave (30): Franskmannen var i leiinga saman med Nepomnjasjtsjij etter fyrste del i 2020. Men reknemonsteret frå Paris vart finta ut av Caruana og Grisjtsjuk i runde 8 og 11. Då hjelpte det ikkje at han fekk to trøystesigrar mot Wang Hao og Aleksejenko mot slutten.

Anish Giri (26): Giri var den beste sjakkspelaren i verda i éi lita veke, frå runde 9 til 12. Han slo fyrst Wang Hao, så Ding Liren og til slutt Caruana med svart. Han måtte òg vinna i runde 13 med svart mot Grisjtsjuk, men då fall han saman.

Carlsen mislikar Giri av di nederlendaren er ei frekkare utgåve av Carlsen sjølv, så tanken på ein VM-kamp mellom dei to hadde vore artig. Giri meistrar sosiale medium betre enn nokon og har fans over heile sjakkverda: Han er oppvaksen i St. Petersburg, har budd og gått på skule i Japan, har far frå Nepal, er gift med ei georgisk kvinne (stormeister i sjakk) og bur i Nederland.

Fabiano Caruana (28): Verdstoaren spela fantastisk mot Vachier-Lagrave i runde 8 (årets beste parti, sjå førre nummer av Dag og Tid), men makta ikkje halda det same nivået resten av veka. Då han måtte slå Giri med kvit i runde 12, vart det i staden tap. Med unnatak av partiet mot franskmannen var koronasjakk i Russland ikkje nokon god kombinasjon for den smålåtne, hyperkorrekte og intelligente amerikanaren. VM-utfordraren frå 2018 er objektivt sett den nest beste sjakkspelaren i verda, men han er ikkje nokon medieyndling og vil ikkje verta sakna av norske journalistar i november.

Ding Liren (28): Den stilfarande verdstrearen spela stakkarsleg dårleg i fjor då han før turneringa måtte gjennom ein lang kornonakarantene med mykje styr. I år retta han opp litt av skaden med tre sigrar i dei tre siste rundane. Før siste runde hadde Nepomnjasjtsjij fått tredjeplassen på verdsrankinga til låns, men kinesaren tok han snøgt attende. Som Vachier-Lagrave og Caruana, representerer Ding Liren den klassiske sjakknerden, alltid korrekt både ved og utanfor brettet. Ein lurer på kva den fremste sjakkintelligentsiaen, som den særs private Ding Liren, synest om Twitter-stridane mellom Carlsen og Giri.

Aleksandr Grisjtsjuk (37): Den russiske veteranen og bohemen er kjend for ein irrasjonell nikotin- og tidsbruk. På eitt (sjakk)trekk kan han nytta over éin time, og i dei mest kritiske stillingane kan han stå 500 meter unna brettet og ta ein røykjepause. Sjakktalentet er det ikkje noko gale med, men han var ikkje med i teten denne gongen heller. Han vart likevel ein helt for arrangørlandet då han i runde 11 og 13 slo dei farlegaste konkurrentane til Nepomnjasjtsjij, nemleg Vachier-Lagrave og Giri.

Kirill Aleksejenko (23): Arrangørens eigen spelar var på papiret ein lettvektar i dette selskapet, men til skilnad frå Wang Hao freista den unge russaren i alle høve å gjera sitt beste. Då Giri var ute av sigerskampen, nytta Aleksejenko sjansen i siste runde til overraskande å slå den sterke russisktalande nederlendaren.

Wang Hao (31): Kinesaren spela OK i fyrste del i fjor, men var så misnøgd med koronasjakken at han sa han aldri meir ville setja beina sine i Russland. Etter ei krass ordveksling med den russiske FIDE-presidenten Arkadij Dvorkovitsj var Wang Hao likevel på plass i år. Han sa sjølv at han spela på eit nivå rundt 2200 i rating, som er solid norsk meisternivå. Wang Hao tapte dei tre siste partia og kunngjorde deretter at han legg opp. Han sa at den profesjonelle sjakken er altfor stressande og skadeleg for helsa hans.

Wang Hao gav opp i denne stillinga mot Nepomnjasjtsjij. Kvit er i trekket med to bønder mot tre:

Wang Hao–Nepomnjasjtsjij 0–1 (sluttstillinga).

Kva skal ein seia? Ein bonde er ein bonde, men var det ikkje litt tidleg å gi opp? Det vert garantert mykje hardare motstand for russaren i fjorten parti i Dubai i haust, frå 24. november. Slike stillingar vinn Carlsen med svart og held til remis med kvit!

Minne-meisteren

Jan Nepomnjasjtsjij er namnet, men det er lov å kalla han «Nepo». Etternamnet i seg sjølv er interessant nok for ein distré sjakkspelar og tyder «ikkje-hugsande», altså ei aktiv presens partisippform: «han som ikkje hugsar». Språkrådet har ikkje gjort det lett å stava dette på norsk, men det er like vanskeleg på engelsk. NRK-kommentator Torstein Bae følgjer filmskaparen Kaurismäki frå 2002 og lanserer den enklare versjonen «Mannen utan minne».

I røynda har «Nepo» eit fantastisk godt minne. Han er ein moderne «gamer» som spelar avanserte dataspel på profesjonelt nivå, men er òg solid knytt til dei beste tradisjonane i russisk kultur. Trettiåringen kan alle tekstane til det sovjetiske ikonet og den regimekritiske undergrunnstrubaduren Vladimir Vysotskij, som drakk seg i hel i 1980.

Alle (eldre) russarar elskar Vysotskij, men meir overraskande er det at «Nepo» òg kan sitera lyrikarar som til dømes 1800-talssymbolisten Afanasij Fet. Det er som om Carlsen på banketten skulle sitera «No reiser kvelden seg» av Olav Nygard.

«Nepo» er dessutan aktiv i miljøet rundt den intellektuelle lagkonkurransen «Kva? Kvar? Når?», dels som deltakar, men òg i kulissane som ein som lagar dei særs subtile spørsmåla i denne Sovjet-klassikaren. (Eit moro-faktum: Carlsen er òg imponerande god i quiz – sport, historie, kjendisar osb.)

Symmetrisk venskap

Jan Nepomnjasjtsjij kjem frå byen Brjansk, sør-vest for Moskva, ikkje langt frå Kviterussland. Det er eit viktig poeng at han er fødd i 1990, same år som Carlsen, Karjakin, Vachier-Lagrave og Jon Ludvig Hammer… Carlsen og «Nepo» har difor kjent kvarandre i 20 år. Russaren slo nordmannen to gonger i barndomen, i u12 EM i 2002 og u14 VM i 2003. Jan vann tre EM-gull og eitt VM-gull på den tida, medan Magnus vann ingen. Det er meir enn eit morofaktum. Det forklarer kvifor Nepomnjasjtsjij aldri har frykta Carlsen, og kvifor Carlsen alltid har hatt høge tankar om russaren.

Grunnlaget for den gode relasjonen var at vesle (og seinare store) Magnus for ein gongs skuld ikkje var i ein asymmetrisk venskap. «Nepo» var like talentfull og suksessrik. Då dei byrja spela mot kvarandre som vaksne, såg ikkje russaren nokon grunn til ikkje å banka verdseinaren eit par gonger til. Han vann både i 2011 og 2017. Det var fyrst i 2019 Carlsen fekk ein siger i klassisk sjakk mot «Nepo». Dei har sjølvsagt spela mange remisar, men i avgjorde parti er styrkeforholdet 4–1 til russaren. Ingen andre i verdstoppen har positiv score mot Carlsen, så dette er noko å ta med seg til VM-kampen.

Det er likevel ikkje slik at Carlsen har eit «Nepo-kompleks». Han har slått kompisen i lyn- og snøggsjakkparti i hundretal. Når dei trenar saman, skjer ein av to: Om «Nepo» er i form og «har dagen», spelar dei jamt. Om «Nepo» er umotivert, vinn Carlsen nesten kvart parti. «Han har eit skyhøgt ‘tak’, men òg eit altfor lågt ‘golv’», seier Carlsen om spelestyrken til venen og konkurrenten.

«Nepo» er ein intuitiv og snøgg spelar som vart nesten øydelagd av eit altfor stort talent. Han kom for lett til suksess, og då han seinare møtte motgang, takla han det dårleg. Det går framleis gjetord om den gongen han kasta ein sko på landslagstrenaren, stormeister Barejev. Slikt er ikkje kvardagskost i toppsjakken.

«Kvifor er du der oppe – og ikkje eg?» spurde Nepomnjasjtsjij verdsmeisteren for fem–seks år sidan. Rådet frå Carlsen var å arbeida med stabiliteten og disiplinen før og under partia. Nepomnjasjtsjij skjøna som 25-åring at han var ein profesjonell sjakkspelar utan ei profesjonell haldning. Han endra seg, og no er han der oppe.

Men ingen veit om Nepomnjasjtsjij vil ha disiplin og finna ro under ein stressande VM-kamp. Ingen veit heller korleis Carlsen vil reagera på å spela mot ein kamerat. Vil Carlsen kunne mobilisera den kreative energien og det barnlege raseriet som har gjort han til den suverene verdseinaren i over 10 år?

Russarane er som alltid optimistar. Dollarmilliardæren Andrej Filatov, Putin-oligark, president i det russiske sjakkforbundet og sjølvutnemnd landslagstrenar, vil gjera alt for at VM-tittelen «kjem heim». Som han sa denne veka: «Nepomnjasjtsjij har ro i sinnet, vaksinert med Sputnik V.»

Atle Grønn