Det meste er jo sagt om fenomenet Magnus Carlsen (28), men spelet han synte fram i Aserbajdsjan, gjer det naturleg å tenkja over kva han har gjort på sjakkbrettet dei siste ti åra. «Lever vi i Carlsen-epoken i sjakkhistoria?» spurde ein aserbajdsjanar på ein av presskonferansane. «Ja, det har vi vel gjort lenge», smilte Carlsen.

Stopp pressa!

Det aller beste turneringsresultatet hans kom alt for ti år sidan, i 2009 i Nanjing i Kina. Få dagar etter turneringa den gongen, med 8 av 10 poeng og ein ratingprestasjon på 3002, small bomba: Den unge nordmannen (18) hadde byrja trena systematisk med legendariske Garri Kasparov. Det var eit nyhende som vekte den svevntunge sjakkverda som hadde vore nærast apatisk etter at Kasparov la opp i 2005.

Carlsen var med eitt den beste spelaren i verda, men han ville ikkje ta del i VM-kvalifiseringa i 2011. Likevel var han no så god at Dag og Tid i mai 2011 byrja skriva fast om alle turneringane hans. «Me må gjera noko med denne Carlsen som alle pratar om», sa redaktør Gjerdåker då eg møtte han utanfor matbutikken. Carlsen følgde opp med ratingprestasjonen 2994 i turneringa i London i 2012. I 2013 vart han endeleg verdsmeister, 22 år gamal.

Årets resultat i Sjamkir er det beste han har hatt som verdsmeister, ein ratingprestasjon på 2988. Kvaliteten på spelet er, som Carlsen sjølv seier, høgare enn nokon gong. Motstandarane vert betre for kvart år, då sjakk er eit matematisk endeleg spel der kunnskapen heile tida vert akkumulert. Å vinna dag etter dag mot verdseliten, slik Fischer, Karpov og Kasparov kunne gjera på sitt beste, er nesten umogleg i vår tid når all kunnskapen berre er nokre tastetrykk unna. Det vanlege i toppsjakken – som i VM-kampen mot Fabiano Caruana – er jo ikkje siger etter siger, men remis etter remis.

I stilla

Andre halvdel av turneringa byrja likevel ganske roleg. I femte runde fekk Carlsen god motstand i heimefavoritten Sjakhrijar Mamedjarov (33), aserbajdsjanaren som har vunne turneringa dei to gongene Carlsen ikkje har vore med. Mamedjarov er òg den siste som har slege Carlsen i klassisk sjakk, i eit parti i fjor sumar.

Då partiet såg ut til å enda i remis, synte Mamedjarov, med svart, fram noko heilt spesielt:

Carlsen–Mamedjarov, runde 5.

Eg trur alle andre spelarar i verds­toppen hadde bytt tårn i denne stillinga mot verdsmeisteren, men Mamedjarov svinga tårnet djervt over til den andre sida – til feltet h8. Han var ute etter kongeblod! Carlsen måtte verja seg med stor presisjon før spelarane vart samde om remis 15 trekk seinare.

Med svart mot kinesaren Ding Liren (26) i sjette runde fekk Carlsen endå større problem. Han fann ei løysing som datamaskinane ikkje likte, og som han sjølv kalla «very ugly». Sanninga var nok at denne løysinga var den einaste moglege: Carlsen ofra ein bonde for å koma inn i eit tårnsluttspel med bonde under som den sovjetiske sjakkskulen hadde analysert til remis på 1960-talet. Her synte sovjetarane og Carlsen, som kjenner klassikarane, ei djupare forståing enn milliardar av datatrekk. Partiet enda remis då Ding Liren kom til same konklusjon som den gamle gode sovjetiske sjakkskulen. Som ein òg finn døme på i moderne kunst, var «very ugly» på yta djupast sett noko særs kreativt og fagert.

Ketsjupen gjev etter

Før sjuande runde låg Carlsen og Karjakin i leiinga med 4 av 6 poeng. Carlsen skulle spela kvit mot den russiskfødde nederlendaren Anish Giri (24), som i åra 2011–16 var utan tap mot nordmannen. Dei spela remis etter remis. Giri var som botnen i ei ketsjupflaske som ikkje gav etter, kommenterte ein russisk journalist. Men då Carlsen fyrst byrja vinna mot nederlendaren for eit par år sidan, losna ketsjupen frå botnen, og sigrane kom ein etter ein.

Partiet i Sjamkir vart ei sjakkfagleg perle. Alt før partiet var over, tidleg i april, byrja stormeist­rane å snakka om at dette måtte vera «årets parti». Fundamentet for åtaket til Carlsen vart lagt her:

Carlsen–Giri, runde 7.

Carlsen har ofra ein bonde i sentrum (på e3). Han står i sjakk frå den svarte dronninga og har veike bønder på d3, f4 og h2. Likevel rekna Carlsen stillinga for å vera vunnen for kvit. Det er ei ekstremt imponerande vurdering. Carlsen skjønar at på sikt vil dei kvite lauparane (frå c3 og e4) og tårna (i g-lina) køyra over den svarte kongen. Om lesaren ikkje tykkjer det er så lett å skjøna, kan eg trøysta med at Giri, nummer fem i verda, heller ikkje skjøna teikninga då han i trekket før tok bonden på e3 med dronninga.

Det var framleis spaning om turneringssigeren før runde 8, då Carlsen skulle spela svart mot VM-utfordraren frå 2016, Krim-russaren Sergej Karjakin (29), som no låg eit halvt poeng bak. Carlsen spela på ny Tsjeljabinsk-varianten i siciliansk, opninga som berga VM-sigeren mot Caruana i fjor haust. Den sekundanten i team Carlsen som kom med ideen om å inkludera Tsjeljabinsk i hovudrepertoaret til verdsmeisteren, har gjort seg fortent til ein nobelpris eller abelpris i sjakkteori.

Opninga frå Uralfjella har heilt endra dynamikken i svartspelet til Carlsen. Som mot Giri ofra han ein bonde i midtspelet for å få aktive brikker. Det var ei avgjerd ikkje utan risiko, men Carlsen vurderte at det var vanskelegare for kvit å verja seg enn for svart å gå til åtak. Datamaskinane gav kvit ein liten føremon, men Carlsen gav journalistane etterpå ei innføring i menneskeleg psykologi og pragmatisme: «Når eg følgjer sjakkparti heime i stova, skrur eg av vurderingane til datamaskinane. Det viktige for stillinga i praktisk spel er korleis eit menneske forstår henne.»

Og Carlsen skjøna stillinga mykje betre enn Karjakin. Klimaks i partiet vart emosjonelt for oss som har følgt sjakken nokre år, då Carlsen fekk ein springar inn på d3 – ein «blekksprut» som slike monster vert kalla etter at Kasparov planta den svarte springaren på d3 i det 16. VM-partiet mot Karpov i 1985. Det var òg ei siciliansk opning der Kasparov ofra ein bonde i midtspelet, og springaren til kvit vart sett ut av spel på kanten (a4). Sluttstillinga i Karjakin–Carlsen er ei hyllest til kraftsjakken til Kasparov frå 1980-talet:

Karjakin–Carlsen, runde 8.

Stillinga er materielt lik, men det posisjonelle overtaket til svart er +10 ifølgje datamaskinane. Det tyder at svart i praksis har ei dronning meir. Karjakin hadde to sekundar att på klokka då han rekte fram handa og gav opp partiet. Den leiande russiske sjakknettsida ­Chesspro.ru skreiv om partiet at «Carlsen vinn så mange parti med teknisk perfeksjon at ein gløymer at verdsmeisteren heller ikkje har nokon jamlike i dynamisk spel».

Eit siste offer

Då ein trudde at Carlsen ikkje hadde fleire bønder å ofra, eller meir å spela for, gav han sjakkverda ei ny gåve i det niande og siste partiet. Alle dei fire andre partia i denne runden var snøgt over og enda i remis. Giri sa det slik då han tok remis berre 15 minuttar etter rundestart: «Paradokset er at den einaste som verkeleg vil kjempa på brettet i dag, er han som ikkje har noko meir å kjempa om.»

Mot russaren Aleksandr Grisjtjsuk (35) ofra Carlsen den tredje bonden på tre dagar:

Carlsen–Grisjtsjuk, runde 9.

Carlsen overraska alle då han inviterte russaren til å ta ein bonde i sentrum (e4) med tårnet. Og Grisjtsjuk tok bonden snøgt. Skulle Carlsen tapa den siste æresrunden? Grisjtsjuk – og eg som publikummar – skjøna ikkje heilt dette offeret, men Carlsen fortalde etter partiet at han rekna stillinga som posisjonelt vunnen for kvit. Som i partiet mot Giri vert dei kvite lauparane for sterke. Grisjtsjuk, som sjeldan gjev komplimentar, var uvanleg imponert: «Eg skjøna ikkje kva som skjedde. Carlsen må ha spela utruleg godt.»

Carlsen er heller ikkje raus med komplimentar og sjølvskryt, men sa seg samd med Grisjtsjuk: «Dei tre partia i rundane 7–9 er noko av det beste eg har gjort», sa han til VG. Garri Kasparov lyfta blikket frå Putin og Trump for å heidra spelet til verdsmeisteren. Sjølv møtte eg FIDE-presidenten, russaren Arkadij Dvorkovitsj, i Oslo Schakselskap under den siste runden i Sjamkir. Topp-politikaren, som òg var sjef for fotball-VM i 2018, hadde spela fotball med Carlsen på fridagen i Sjamkir nokre dagar tidlegare og følgde sporadisk partia på mobiltelefonen under dagsturen til Oslo.

«Carlsen vann mot Grisjtsjuk», sa eg. «Kva? Han vann? Men stillinga var jo heilt lik etter opninga», sa Dvorkovitsj og lo høgt. «Dei er artige, desse russarane», kommenterte Simen Agdestein.

Carlsen har no spela 50 parti på rad utan tap, ein ny personleg rekord. Han har i 2019 spela sjakk på eit nivå over draumegrensa 2900 og ligg no langt føre resten av verdseliten på ratinglista:

1. Carlsen 2861

2. Caruana 2816

3. Ding Liren 2809

4. Mamedjarov 2781

5. Vachier-Lagrave 2780

6. Giri 2779

7. Anand 2774

8. Nepomnjasjtsjij 2773

9. Grisjtsjuk 2772

10. Aronjan 2762

Atle Grønn