Restaurering krev material av ulike kvalitetar
Om vi skal restaurere eit hus på god og varig måte, kan det mest tidkrevjande vere å få tak i material med dei rette eigenskapane. Dei som ikkje har skog og sag sjølv, får leite opp mindre sagbruk og spørje. Vi kan ikkje lite på at dei har lager av det vi treng.
Med høveleg store emne og ei øks som bit godt, er det overkommeleg å emne til ein bjelke med handemakt. Borken som sit att, tek vi med skavkniv eller berkjespade.
Alle foto: Erik Solheim
Restaurering
Erik Solheim har restaurering av gamle hus som levebrød og deler kunnskapen sin med Dag og Tid-lesarane.
Solheim har bakgrunn frå Landbrukshøgskulen (no NMBU), har undervist i natur og naturbruk og har vore leiar for Naturvernforbundet.
Restaurering
Erik Solheim har restaurering av gamle hus som levebrød og deler kunnskapen sin med Dag og Tid-lesarane.
Solheim har bakgrunn frå Landbrukshøgskulen (no NMBU), har undervist i natur og naturbruk og har vore leiar for Naturvernforbundet.
Å leggje mykje arbeid i ei slags vøling med dårleg material og feil dimensjonar vert sjeldan til glede. Vi må godta at det tek tid å få tak i det vi skal bruke. Restaurering er ikkje, som heller ikkje bygginga var i eldre tider, spontane handlingar. Treng ein lafta vegg nye delar, må det nye vere like tørt som det gamle. Elles risikerer vi at dei nye delane krympar så mykje at veggen vert utett. I Nordfjord var det sagt at tørkinga tek eit år på tommen, altså fire år til å tørke ein fire tommar tjukk stokk. Golvbord og paneling må òg vere tørre, for at dei skal kunne høvlast, og for at dei ikkje skal krympe for mykje når det kjem varme i huset. Golv la dei helst i den tørraste årstida – om våren, i april–mai. Å byggje var eit samspel med klimaet. Lange bjelkar eller sperrer kan komme til å sige om vi legg dei på plass rå. Å setje mellombels støtter under, kan hjelpe om vi likevel må ty til nyhoggen ved.
Den eldre byggjeskikken var basert på hogst av tre etter dimensjonar som høvde til det ferdige emnet. I alle slags uthus finn vi sperrer, standarar og andre delar med vankant. Tilverkinga var då å fjerne eit tynt lag med rå yteved med øks. Når dei gjorde alt med handemakt, er det rimeleg at dei sparte på kreftene og ikkje gjekk laus på for tjukke stokkar. Når sidene er flata med øks og vi flår av den borken som er igjen, gjer vi overflatene ferdige i éin omgang. Å hogge glatte flater på ein saga stokk tek om lag like lang tid, det er vanskelegare og stokken vert meir flisete.
I mellomalderen og noko seinare tilverka dei også laftestokkane med øks på kvar side. Mergen er å finne midt i veggen. Seinare, då handsager og oppgangssager kom i bruk, kløyvde dei ofte treet midt i og fekk to veggstokkar av ein stokk frå skogen. Kva type vi treng til å restaurere veggen, ser vi i endane på skadde delar, på utsida av nova. Stavleiene, som ber sperrene i stavbygde hus, har same variasjonen. I gamle løer kan vi finne at sperrene ligg på halvkløyvningar med svære dimensjonar, så kraftige at det no kan vere vanskeleg å finne store nok tre. Vi må likevel prøve å kopiere dei vraka delane når vi legg inn nye. Årringane bør vere om lag som i det gamle, og gå same vegen. I bjelkar og andre berande delar er rettesnora at meir av yteveden skal vere igjen på undersida enn på oversida. Då toler bjelken større tyngde.
Ròtestyrke
Ròtesterke stokkar treng vi mest til botnstokkar i lafta vegger, til utvendig kledning, vindskier, torvhald og andre delar som må tole å bli våte ofte. Vindauge står i særklasse, til dei valde snikkarane det beste av tettvaksen og feit alved. Dei mest varige kledningsborda får vi nær mergen i gamle, utvaksne tre utan for mykje stor kvist. Han bør i alle fall vere frisk. Til vanleg er berre første stokken god nok. Er vi i tvil om kor mykje alved som er gøymt under borken, er ein tilvekstbor til god hjelp. Med ein slik får vi ut ein sylinder som viser årringsbreiddene og korleis kjerneveden er. Er stokken rund og rett, er sjansane store for at veden vil tørke utan å vri seg mykje. Også til golvbord vil vi ha roleg material. I stovehus gjekk dei ofte på breie bord, kanta etter avsmalninga og lagde med topp mot rot. Mykje kjerneved ber i seg det godet at borda krympar lite når dei tørkar med varme i huset. Men treverk vil alltid endre seg med temperatur og råme; det er ein del av livet i slike flater. Dei har sin eigenart. Daude byggjevarer i nymotens hus har eit heilt anna preg.
Til sperrer og bjelkar tek vi grannare tre. På små hus er ikkje styrken så viktig; det meste vil vere godt nok, om veden er frisk. På større bygningar kan berande delar bli sette på prøve. Ein regel er at tung ved med smale årringar er sterkare enn den lette som har vakse raskt. Ei anna rettesnor er at sterkaste delen av treet er nede og ute mot yta i første stokken. Ser vi etter kva som er i huset frå før og har vore sterkt nok, har vi det vi bør leite etter. Ikkje alltid treng vi stille dei strengaste krava. Når dei først hadde fått til rettes eit tre, var skikken å gjere seg nytte av alt som var brukande.
Variasjon
Stavar, betar, standarar og tjukke takåsar – og laftestokkar – er alltid sterke nok utan strenge kvalitetskrav. Om dei vert skjerma for vêr og vind, kan stavar av geiteved og lauvtre stå lenge. Til opplengjer på lafta hus, spikarslag, lekter og andre granne delar kan vi bruke restematerial. Enklast er det når dimensjonane er høvelege og det er lite å hogge eller sage vekk. Igjen er svaret å finne i korleis delane ser ut i det aktuelle huset.
Noko av vitsen med å restaurere er å ta vare på den variasjonen i materialbruk som har vore rundt om. Stokkar og bord frå eldre hus kom ofte til nytte i nye. Dette var ein del av skikken, og framleis kan gjerne ein vraka stokk ha nok i seg til å gjere nytte på ein ny stad.
Tilgangen på høveleg skog har alltid vore ulik rundt i landet og gjennom tidene. Å fare langt etter god skog kunne koste for mykje arbeid, og gjerne pengar attåt. Det som var å få tak i, avgjorde kvaliteten. Det store forfallet kom likevel då kvalitetsomsyn fall ut av trelastindustrien i etterkrigsåra, og snikkarane lærer heller ikkje noko om dette. Med mindre økonomisk spelerom tidlegare bygde dei hus som skulle vare, og som lét seg vøle. Eingongshus er noko nytt av vår tid.
Dette fører fram til å prioritere ròtesterk material der han må tole mykje eller langvarig væte. Kledning på skuggesida i rått klima er ein slik plass. Så nyttar vi ved med styrke – som òg har smale årringar – til bjelkar og anna som kan vere utsett for bøying og brot. Då tek vi vare på mest mogeleg av yteveden, som har størst evne til å tole strekk. Då er det mykje igjen av bygningen som kan bli like god med resten av materialen.
Erik Solheim
Er du abonnent? Logg på her for å lese vidare.
Digital tilgang til DAG OG TID – heilt utan binding
Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.
Å leggje mykje arbeid i ei slags vøling med dårleg material og feil dimensjonar vert sjeldan til glede. Vi må godta at det tek tid å få tak i det vi skal bruke. Restaurering er ikkje, som heller ikkje bygginga var i eldre tider, spontane handlingar. Treng ein lafta vegg nye delar, må det nye vere like tørt som det gamle. Elles risikerer vi at dei nye delane krympar så mykje at veggen vert utett. I Nordfjord var det sagt at tørkinga tek eit år på tommen, altså fire år til å tørke ein fire tommar tjukk stokk. Golvbord og paneling må òg vere tørre, for at dei skal kunne høvlast, og for at dei ikkje skal krympe for mykje når det kjem varme i huset. Golv la dei helst i den tørraste årstida – om våren, i april–mai. Å byggje var eit samspel med klimaet. Lange bjelkar eller sperrer kan komme til å sige om vi legg dei på plass rå. Å setje mellombels støtter under, kan hjelpe om vi likevel må ty til nyhoggen ved.
Den eldre byggjeskikken var basert på hogst av tre etter dimensjonar som høvde til det ferdige emnet. I alle slags uthus finn vi sperrer, standarar og andre delar med vankant. Tilverkinga var då å fjerne eit tynt lag med rå yteved med øks. Når dei gjorde alt med handemakt, er det rimeleg at dei sparte på kreftene og ikkje gjekk laus på for tjukke stokkar. Når sidene er flata med øks og vi flår av den borken som er igjen, gjer vi overflatene ferdige i éin omgang. Å hogge glatte flater på ein saga stokk tek om lag like lang tid, det er vanskelegare og stokken vert meir flisete.
I mellomalderen og noko seinare tilverka dei også laftestokkane med øks på kvar side. Mergen er å finne midt i veggen. Seinare, då handsager og oppgangssager kom i bruk, kløyvde dei ofte treet midt i og fekk to veggstokkar av ein stokk frå skogen. Kva type vi treng til å restaurere veggen, ser vi i endane på skadde delar, på utsida av nova. Stavleiene, som ber sperrene i stavbygde hus, har same variasjonen. I gamle løer kan vi finne at sperrene ligg på halvkløyvningar med svære dimensjonar, så kraftige at det no kan vere vanskeleg å finne store nok tre. Vi må likevel prøve å kopiere dei vraka delane når vi legg inn nye. Årringane bør vere om lag som i det gamle, og gå same vegen. I bjelkar og andre berande delar er rettesnora at meir av yteveden skal vere igjen på undersida enn på oversida. Då toler bjelken større tyngde.
Ròtestyrke
Ròtesterke stokkar treng vi mest til botnstokkar i lafta vegger, til utvendig kledning, vindskier, torvhald og andre delar som må tole å bli våte ofte. Vindauge står i særklasse, til dei valde snikkarane det beste av tettvaksen og feit alved. Dei mest varige kledningsborda får vi nær mergen i gamle, utvaksne tre utan for mykje stor kvist. Han bør i alle fall vere frisk. Til vanleg er berre første stokken god nok. Er vi i tvil om kor mykje alved som er gøymt under borken, er ein tilvekstbor til god hjelp. Med ein slik får vi ut ein sylinder som viser årringsbreiddene og korleis kjerneveden er. Er stokken rund og rett, er sjansane store for at veden vil tørke utan å vri seg mykje. Også til golvbord vil vi ha roleg material. I stovehus gjekk dei ofte på breie bord, kanta etter avsmalninga og lagde med topp mot rot. Mykje kjerneved ber i seg det godet at borda krympar lite når dei tørkar med varme i huset. Men treverk vil alltid endre seg med temperatur og råme; det er ein del av livet i slike flater. Dei har sin eigenart. Daude byggjevarer i nymotens hus har eit heilt anna preg.
Til sperrer og bjelkar tek vi grannare tre. På små hus er ikkje styrken så viktig; det meste vil vere godt nok, om veden er frisk. På større bygningar kan berande delar bli sette på prøve. Ein regel er at tung ved med smale årringar er sterkare enn den lette som har vakse raskt. Ei anna rettesnor er at sterkaste delen av treet er nede og ute mot yta i første stokken. Ser vi etter kva som er i huset frå før og har vore sterkt nok, har vi det vi bør leite etter. Ikkje alltid treng vi stille dei strengaste krava. Når dei først hadde fått til rettes eit tre, var skikken å gjere seg nytte av alt som var brukande.
Variasjon
Stavar, betar, standarar og tjukke takåsar – og laftestokkar – er alltid sterke nok utan strenge kvalitetskrav. Om dei vert skjerma for vêr og vind, kan stavar av geiteved og lauvtre stå lenge. Til opplengjer på lafta hus, spikarslag, lekter og andre granne delar kan vi bruke restematerial. Enklast er det når dimensjonane er høvelege og det er lite å hogge eller sage vekk. Igjen er svaret å finne i korleis delane ser ut i det aktuelle huset.
Noko av vitsen med å restaurere er å ta vare på den variasjonen i materialbruk som har vore rundt om. Stokkar og bord frå eldre hus kom ofte til nytte i nye. Dette var ein del av skikken, og framleis kan gjerne ein vraka stokk ha nok i seg til å gjere nytte på ein ny stad.
Tilgangen på høveleg skog har alltid vore ulik rundt i landet og gjennom tidene. Å fare langt etter god skog kunne koste for mykje arbeid, og gjerne pengar attåt. Det som var å få tak i, avgjorde kvaliteten. Det store forfallet kom likevel då kvalitetsomsyn fall ut av trelastindustrien i etterkrigsåra, og snikkarane lærer heller ikkje noko om dette. Med mindre økonomisk spelerom tidlegare bygde dei hus som skulle vare, og som lét seg vøle. Eingongshus er noko nytt av vår tid.
Dette fører fram til å prioritere ròtesterk material der han må tole mykje eller langvarig væte. Kledning på skuggesida i rått klima er ein slik plass. Så nyttar vi ved med styrke – som òg har smale årringar – til bjelkar og anna som kan vere utsett for bøying og brot. Då tek vi vare på mest mogeleg av yteveden, som har størst evne til å tole strekk. Då er det mykje igjen av bygningen som kan bli like god med resten av materialen.
Erik Solheim
Med mindre økonomisk spelerom tidlegare bygde dei hus som skulle vare, og som lét seg vøle. Eingongshus er noko nytt av vår tid.
Fleire artiklar
Med jamne mellomrom legg Riksrevisjonen, her representert ved riksrevisor Karl Eirik Schjøtt-Pedersen, fram undersøkingar med nokså hard kritikk av korleis vedteken politikk vert gjennomført av forvaltinga.
Foto: Ole Berg-Rusten / NTB
Eit spørsmål om kontroll
I rapport etter rapport kritiserer Riksrevisjonen statlege institusjonar for feil og manglar. Men kva kjem det eigentleg ut av kritikken?
Odd Nordstoga slo gjennom som soloartist i 2004. No har han skrive sjølvbiografi.
Foto: Samlaget
Ein av oss
Odd Nordstoga skriv tankefullt om livet, ut frå rolla som folkekjær artist.
Stian Jenssen (t.v.) var alt på plass i Nato då Jens Stoltenberg tok til i jobben som generalsekretær i 2014. Dei neste ti åra skulle dei arbeide tett i lag. Her er dei fotograferte i Kongressen i Washington i januar i år.
Foto: Mandel Ngan / AFP / NTB
Nato-toppen som sa det han tenkte
Stian Jenssen fekk kritikk då han som stabssjef i Nato skisserte ei fredsløysing der Ukraina gjev opp territorium i byte mot Nato-medlemskap. – På eit tidspunkt må ein ta innover seg situasjonen på bakken, seier han.
President Joe Biden og visepresident Kamala Harris i august 2023. Den økonomiske politikken deira bidrog til å få ned arbeidsløysa, men inflasjonen som tok av i 2022, gjorde større inntrykk.
Foto: Evan Vucci / AP / NTB
Harris blir heimsøkt av inflasjonen
Kanskje vart presidentvalet i USA 2024 avgjort ved bensinpumpene og i matbutikkane.
Noreg er på tredjeplass i kokainbruk i Europa.
Foto: Beate Oma Dahle / NTB
– Meiningslaust å straffe sjuke
Ronny Rene Raveen, tidlegare politimann og rusmisbrukar, vil ha avkriminalisering av rusmisbrukarar og unge opp til 25 år.