Brend kalk er kalkstein, som finst i fleire bergartar, varma opp til 850 grader eller meir. Ulike eldstader og metodar har vore i bruk for å få dette til, frå enkle og vedfyrte omnar til industrielle konstruksjonar. Ivrige personar er no i gang på fleire stader i landet med å prøve ut resultatet av ulike teknikkar. Ein av desse plassane er Kversteinsparken i Hyllestad i Sogn.

Kvifor? Fordi brend kalk trengst til å restaurere gamle bygningar av stein. Då sement hadde teke over og sigra på alle frontar, vart det brukt betongmørtel når dei restaurerte Nidarosdomen, klosteret på Selja og fleire andre bygningar frå mellomalderen. Dette vart eit kortvarig mistak. Gjennom fleire år har no handverkarar banka og pirka ut igjen sementbetongen og lagt inn mørtel med kalk i staden. Det viste seg at det nye vedunderet øydela murane det skulle berge. Steinen sprekk og smuldrar i møte med betong. I Nidarosdomen er skadane alvorlege, seier geoarkeolog i Kvernsteinsparken, Per Storemyr. Han har studert både geologi og arkeologi, og han skreiv doktorgrad om nasjonalmonumentet vårt i Trondheim.

Elastisk og diffusjonsopen

Forklaringa på mistaket er at sement og kalk gjev den stivna mørtelen heilt ulike eigenskapar. Sementmørtel stivnar ved at han tar til seg vatn, kalkmørtel ved at han tar til seg karbondioksid frå lufta. Han vert mindre stiv og litt elastisk. I ein mur av naturstein knasar betongen, som alltid er fuktig, steinen når han frys. Ei anna ulempe er at betong slepper lite luft gjennom veggene; klimaet inne vert rått og dårleg. Kalkmørtel er diffusjonsopen, sementmørtel ikkje. Dei som restaurer Nidarosdomen, brenner no sin eigen kalk. Mellomalderen hadde svaret som står til beste karakter.

Kalkstein er i hovudsak kalsiumkarbonat (kjemikarane skriv CaCO3). Når temperaturen når 850 grader, forsvinn karbondioksid (CO2) ut av steinen, opp i lufta. Igjen i omnen ligg brend kalk (CaO). Neste steg er å setje til vatn, og resultatet heiter leska kalk, med formelen Ca(OH)2. Anten blanda murarane inn vatn og let den leska kalken ligge frostfritt i jorda – utan tilgang på luft – i ei kalkkule. Dette kunne vere lager for fleire års bruk, og det heiter at kalken vart smidigare med tida. Eller dei blanda brend kalkstein med vatn og sand direkte og elta massen til lagleg konsistens. Det var det vanlege i mellomalderen. Når brend kalkstein – også i store stykke – får vatn på seg, smuldrar han opp i smådelar. Blandinga utviklar sterk varme, og slik mørtel vert mest brukt lunka. Når mørtelen så stivnar, tek kalken til seg like mykje CO2 som han gav frå seg under brenninga. Han går attende til kalkstein (CaCO3), nett det som var utgangspunktet. Kalkstein er flytta frå berget til muren. Stoffet er det same, men steinen har fått si rolle i kulturen.

Til store og påkosta bygningar i mellomalderen – katedralar, kloster og slott – gjekk det svære mengder kalk. Det same gjorde det i seinare tider, i hus av stein i byane. Tyskaren Heinrich Schmidt, arkitekt og byggmeister, bygde kalkomn i Sykkylven etter at Ålesund brann i 1904. Det same vart gjort i Kristiansand etter bybrannen i 1892. I 1720 skal det ha vore minst 20 større kalkomnar i Bærum, eit område som er rikt på kalkrikt fjell.

Tradisjon og variasjon

Teknikken var kjend ved Middelhavet før Kristi fødsel. I Hellas bygde dei med kalk iblanda vulkansk oske, ein skikk som romarane seinare tok til seg. Til Noreg kom kunnskapen frå England i vikingtida. Vi har att restar av minst to omnar frå mellomalderen, den eine ved Værnes kyrkje frå rundt 1100. I katedralar og slott og slikt hadde dei kalkmørtel mellom steinane i muren, og gjerne til puss utanpå. Ein del brend kalk vart blanda med rundt tre delar sand. Då folk i bygdene her til lands fekk seg større hus å bu i, ut i 1800-åra, stod dei ofte på høgre murar enn før, med kjellar innanfor. Dette var som regel tørrmurar, av tilhoggen stein som låg stødig av seg sjølv. Men fugene vart mange stader tetta med kalkmørtel, også på innsida i kjellaren. Då vart det mindre trekk under golva, og kjellaren kunne bli frostfri. Dei utvendige steinflatene fekk kalkmåling, mange strøk med leska kalk i vatn, tynt som mjølk. Husa tok seg godt ut på kvite fundament. Kalkmåling er sterkt basisk og desinfiserande. Både europeiske steinhus og norske fjøs vart kvita innvendig.

Å leite opp att kunnskapen om kalkbrenning er ikkje gjort i ei handvending. Omnane er av stein som må tole sterk varme. I vår geologi kan det vere langt mellom høvelege bergartar til slikt. Kalkbrenning var eit handverk med stor variasjon. Det er desse variantane dei er på jakt etter, dei som nå prøver ut kalkbrenning med ved som varmekjelde på fleire stader i Sør-Noreg. Riksantikvaren støttar forsøka med pengar, i eit eige program for å ta vare på ruinar. Per Storemyr og Terje Berner frå Oslo var for ei tid sidan til Romania for å lære. Der er ein eit par tusen år gammal tradisjon enno i hevd. Gamle hus held dei ved like med ny kalk. Ei brenning gjennom seks døger gav 10 tonn kalk, klar til lesking. 12-15 kubikkmeter ved gjekk med. Å lage sement er ein industri som krev endå meir energi, fordi temperaturen då må vere vesentleg høgre.

For dei som vil vøle kalka murar, er det brend kalk å få kjøpt, frå industriell framstilling. Eigenskapane varierer. Det som heiter hydratkalk, er leska, men likevel tørr. Hydraulisk kalk har ord på seg for å vere litt sterkare. I Danmark og Sverige brenner dei òg med ved for sal. I alle tilfelle må mørtelen vere heilt tørr før hausten kjem med frost, og tørketida er lang.

Erik Solheim