Etter ein grytidleg avgang frå Trondheim hadde eg kome meg til operahuset i Oslo til avtalt tid. Her stod alt ein gjeng og venta på fellesbussen som skulle ta oss til Utøya. Vi kom frå forskjellige stader i Noreg, og hadde alle meldt oss på Samling om formidling mot hatprat frå 5. til 7. juni.

På veg til Utøya

Vi var stille då vi gjekk om bord, vi kjende ikkje kvarandre, og det var framleis tidleg om morgonen. Samstundes kjende vi på noko i oss, vi var no på veg til Utøya. Eg lena meg tilbake mot den mjuke seteryggen og såg på sommarlandskapet som glei forbi. Dei andre gjekk i shorts og kjole, eg hadde troppa opp i jakke, bukse og genser. Gradestokken i Trondheim hadde stort sett lege på ti grader, og eg hadde ikkje teke innover meg at det kunne vere så mykje varmare her.

Eg lukka auga og prøvde å la tankane flyte fritt. Det hadde vore så hektiske dagar, eg ville nytte dei 40 minutta køyreturen tok, til å førebu innlegget eg skulle halde på samlinga. Det var ikkje enkelt. Eg såg fram til den faglege delen av seminaret, samstundes gjorde den stadigare sterkare tanken på at vi faktisk skulle vere på Utøya, meg uroleg.

Korleis ville det eigentleg vere å overnatte her, trø på dei same stiane der unge menneske hadde ledd og mora seg i den eine augneblinken, deretter sprunge for livet, late blodet sitt. Sjølv om eg har lese og diskutert, endåtil undervist om 22. juli, kjende eg at dei tragiske lagnadene til desse unge framleis var for hjarteskjerande å ta heilt innover meg.

Ville eg i det heile klare å konsentrere meg om noko anna enn dette når eg kom til Utøya?

Oppi alt det smertefulle syntest eg diskusjonane om det nasjonale minnesmerket, desse opprivande og hissige debattane som hadde bølgja fram og tilbake i årevis, vart uvesentlege. Eg hadde for lengst mist interessa for desse diskusjonane, også som kunsthistorikar, då dette raskt hadde fjerna seg langt vekk frå kunstdomenet.

Eg har hatt nok med å fordøye kor hjelpelaus krisehandteringa hadde vore desse dramatiske timane, det faktumet at politiet nølte, medan naboar til Utøya risikerte livet for å redde dei som forsøkte å symje frå øya. Enkelte båtar var heilt inne ved Utøya for å hente ungdommar.

Vi som er gamle nok, hugsar nøyaktig dagen dette hende, og smerta over at det tok så lang tid før det kom hjelp til øya. At politiet brukte for lang tid på å organisere seg, medan det lenge var opp til naboane å hente fram mot og redde liv. Hendinga skaka trua på norsk beredskap og politiets handlekraft. Kor trygge er vi eigentleg i Noreg?

Eg kan skjøne at tanken om eit samlande monument er svært viktig. Men korleis femne eit kollektivt traume i eit kunstverk?

«Memory Wound»

Det var særleg stort spetakkel kring monumentet «Memory Wound» av den svenske kunstnaren Jonas Dahlberg, som i 2014 vann konkurransen om utforminga av det nasjonale minnesmerket for 22. juli. Tanken var at sjølve landskapet skulle få eit evig preg av tragedien. Han hadde planlagt å kutte den langstrekte odden ved Sørbråten brutalt i to delar. I snittet skulle det lagast eit galleri.

Det var nettopp frå Sørbråten båteigarane drog ut for å redde ungdommane, såleis var det rekna som ein tydingslada stad i denne samanhengen. Det var også frå dei fastbuande at protestane var mest høglydte. Mange sleit framleis med etterverknadane frå både det dei hadde sett, og den enorme risikoen dei hadde utsett seg for. Eg skjønar godt naboane som ikkje orkar tanken på eit stort monument som rippar opp i såra.

Lang historie kort: I 2017 vart planane skrinlagde. Prosessen tok til på nytt. No bestemte regjeringa at minnestaden skulle ligge på Utøyakaia. Dit nærma vi oss, så no fekk eg sjå. Frå vindauget på bussen ser eg øya, som verkar lita i den digre Tyrifjorden. Bussen tek av frå hovudvegen og svingar ned ein bratt veg ned til kaia. Nedkøyrsla er ny og kosta fleire hundre millionar kroner. Alt er laga i glatt, grå sement. Det er eit overraskande stygt inngrep, då særleg med tanke på kor mange vakre løysingar vegvesenet har laga gjennom tidene.

Søylerad i bronse

Medan vi ventar på ferja, går eg til minnesmerket. Det verkar så ørlite mot den digre parkeringsplassen i svart asfalt og den høge vegkonstruksjonen av grå betong. Så det er altså dette som vart enden på den oppheta kampen om eit nasjonalt minnesmerke. Ei rad av tre meter høge bronsestøtter som umotivert slynger seg nedover terrenget og ut i fjorden.

Måten monumentet snor seg på, skal visstnok symbolisere stillinga til sola under terrorangrepet, utan at det gjer meg særleg klokare. På kvar av dei 77 stengene er namnet til ein av dei som døydde, inngravert. Monumentet burde vekke eit vell av kjensler i meg, men det seier meg absolutt ingenting – det er heilt uråd å gjette seg til kva temaet for verket kan vere.

Eg merkar det er vanskeleg å snakke om estetiske betraktningar på slik grunn og med eit slikt bakteppe. Men estetikk handlar ikkje om pynt, men om å formilde blodig alvor. Det er svært ille at dette verket representerer ei så alvorleg hending og er så fort å gjere seg ferdig med.

Minnestaden vart avduka sommaren 2022, signert det norske arkitektkontoret Manthey Kula. Det var nok ingen god idé at ansvaret for prosjektet vart overført frå statens fagorgan for kunst i offentleg rom (Koro) til Statsbygg. Slik tannlaus «arkitektkunst» breier om seg i samfunnet og har vorte eit generelt problem og ei banalisering av offentlege rom.

Samstundes er monumentet endå eit eksempel på at ut av krangel og uro, føringar som vert pådytta frå alle sider, stivnar kunstuttrykket her til noko rigid og inkjeseiande. Samstundes kan ein undre seg om noko verk kunne ha ein sjanse her nede ved kaia, omgitt av ein trist parkeringsplass i asfalt og vegens enorme sementkonstruksjon. Her har kunsten spela fallitt. Dette var ein dårleg start på turen.

M/S «Torbjørn»

Når den vesle Utøya-ferja M/S «Torbjørn» kjem mot kaia, reiser håra på armane seg. Det er som å sjå bilete frå 2011. Eg skjuler så godt eg kan at det grøsser igjennom meg medan vi går om bord. Tause vert vi frakta dei drygt 500 metrane over.

Øya er overraskande lita. Det slår meg kor idyllisk det er her, her er ein heilt for seg sjølv. Før vi rekk anna enn å setje frå oss bagasjen, vert vi tekne med på ei omvising med Zamran Ahmad Butt, som mellom anna er undervisningsansvarleg i Demokrativerkstaden på Utøya.

Først får vi innblikk i den rike historia til øya, som strekker seg attende til munkar som nytta Utøya til urtehage, fram til kongen tok over alle eigedommane til klostera etter reformasjonen. På 1600-talet kjøpte ein handelsmann Utøya frå kongen, og gjennom hundreåra skifta eigedommen eigar mange gonger, heilt til høgrepolitikaren Jens Bratlie i 1933 selde øya til arbeidarrørsla, som mellom anna nytta henne til feriekoloni for fattige barn og unge.

I 1950 tok Arbeidarpartiets ungdomsorganisasjon (AUF) over øya. Sidan har Utøya vore sentral for organisasjonen. Tidslinja stansar før vi kjem til terroren. I staden går vi ut på kjærleiksstien, den vakre smale stien som snor seg kring øya. Han er nydeleg. Samstundes stikk det i bringa å sjå dei små hjarta som pårørande har lagt ved vegen.

Omvisaren lettar på stemninga med ei historie han pleier å fortelje til alle som går her, om to unge på sommarleir som fann kvarande, og som kom attende 60 år seinare og fortalde om korleis han hadde fridd med ein ananasring. Vi dreg på smilebandet og kviknar litt til, men det vert ei kort intermesso, for no har vi kome til kafébygget. Her vart 13 menneske drepne. Huset er bevart, kapsla inne i eit stort, vakkert overbygg i tre og glas, det såkalla Hegnhuset frå 2016. 69 trestokkar held taket oppe, éin for kvar som vart drepen på øya. Kring huset, som ein beskyttande vegg, er det montert 495 smalare stokkar, som viser til dei som overlevde.

Hegnhuset er bygt rundt kafébygningen der 13 ungdommar vart drepne 22. juli 2011.

Foto: Lars Petter Pettersen

Hegnhuset

Det er intenst å gå inn i bygningen, møte ein vegg av tekstmeldingar som vart sende denne ettermiddagen, hjarteskjerande dialogar som endar med den djupaste sorga og med inderleg trøyst for andre. I etasjen under er det laga eit læringssenter. Kvart år kjem tusenvis av unge frå heile landet, så vel som frå utlandet, for å vere med på opplegg om demokratibygging.

Overbygget er stort utan å verke ruvande, med ein stillferdig venleik. Blakstad Haffner Arkitekter har laga ei løysing som fungerer godt både estetisk og funksjonelt og er vel fortent nominert til fleire arkitektprisar. Den britiske avisa The Guardian kåra Hegnhuset til ein av verdas viktigaste bygningar i 2016.

Når vi går ut herifrå, er noko av det smertefulle, det eg grudde meg slik til, unnagjort. Dette vert eit sterkt bakteppe for arbeidet vi skal gjere her.

Tett ved ligg det nye kurs- og konferansesenteret Torget, oppført av same arkitektbyrå. Også dette er svært tiltalande, med store og luftige rom. Her er seminarrom i ulike storleikar, eit vidstrakt areal for måltid og eit vakkert bibliotek. Matsalen og biblioteket er dekorert med store måleri av trondheimskunstnarane Håkon Bleken, Kjell Erik Killi-Olsen og Anne Karin Furunes. Blekens verk er heile fire meter langt.

Lysninga

Om kvelden går eg ein spasertur rundt øya saman med nokre av kursdeltakarane. Turen er overraskande kort, det tek berre 40 minutt å gå rundt heile øya. Det har kome som ei ro over oss, vi kan nyte den friske lufta, utsikta. Eller kan vi det? Vi stoppar opp ved pumpehuset, den vesle betongkonstruksjonen der 14 vart drepne, huset står framleis. Det er likevel som om vi orkar det betre no, tek det innover oss, samstundes ser vi hendinga i eit større perspektiv og kan verte meir skjerpa på arbeidet vi skal gjere.

Minnesmerket «Lysningen» ligg på eit høgdedrag på nordsida av Utøya.

Foto: Martin Slottemo Lyngstad / 3RW Arkitekter

Vi går til den vesle minnestaden «Lysningen», som er lagd til skogen nord på øya, den delen der ingen mista livet 22. juli. Heller ikkje her har kunstnarar vore involverte. Det bergensbaserte arkitektbyrået 3RW har sett opp eit enkelt, rundt band i lyst metall, der namna og alderen til dei 69 som døydde, er rissa inn. Bakken under er vakkert hellelagd. Det har oppstått eit ritual her, fødselsdagen til kvar og ein vert markert ved at ein festar blomar til det utstansa namnet deira.

Heilingsprosess

Vi overnatta i små hytter. Eg sov faktisk tungt og godt, følte meg heilt trygg. Det er viktige verdiar i ein rettsstat. Før eg kom hit, såg eg på «Ta øya tilbake» som eit tomt slagord. Men arbeidet som er gjort for å ta øya tilbake, er forbløffande bra. Som deltakar i eit seminar mot hatprat føler eg meg som ein del av prosjektet med å ta Utøya tilbake, og at eg såleis vert med i det pågåande arbeidet som på ein måte skal bevise at terroristen tok feil, Noreg er slett ikkje slik han hevda det var.

Eg følte at det var først då eg besøkte Utøya, at heilingsprosessen skjedde for min del. Måten den nye øya er bygd opp på, måten historia vert formidla på, er med på å lækje såra etter terrorhandlinga. Noko som viser at gjennom handling nyttar det å ta til motmæle, å syne mot. Denne dynamiske tilnærminga gjennom arkitektur, levande formidling og dei mange besøkande gjer at heile øya framstår som eit verdig og moderne nasjonalt monument over 22. juli.

Og dette er ein langt betre strategi enn å symbolisere udåden med eit gapande sår i naturen, slik tanken bak monumentet «Memory Wound» var. Då ville skrekken og maktesløysa stått i sentrum, det ville vore å la tida stå stille. Såleis kunne vi risikert at det var terroristen som vart sett i sentrum, i staden for det utrøyttelege arbeidet med å hegne om demokratiske verdiar, som vert gjort på Utøya.

Eva Furseth

Eva Furseth er kunsthistorikar og fast kunstmeldar i Dag og Tid.