Lytt til artikkelen:

Regionar i Noreg

Håvard Rem

havard@dagogtid.no

Sola skin lågt, men varmt frå ein skyfri januarhimmel over Austlandet. Me har vakna til nysnø og ti kuldegrader. Dette vert ein utfartsdag av dei sjeldne her ute ved kysten, der vintertemperaturen gjerne ligg og skvulpar som sørpe kring frysepunktet. Kalenderen syner laurdag, men det er som ein sundag i 1960-åra, då laurdagen framleis var skuledag, då den store utfartsdagen var sundag, soldag, som i tyske Sonntag og engelske Sunday. Me er på veg opp og ut av Oslo.

Solobservatoriet

Kor langt vekk frå bygryta må du for å oppleva urørt natur? Eller: Kor nær urbaniteten kan du vera utan å merka byen, utan at nattemørkeret vert forureina av moderne ljos og ljod? 

Det spurde dei seg om, norske astrofysikarar i 1930-åra, då ei stor pengegåve frå The Rockefeller Foundation – tiår før Marshall-kapitalen frå same land – sette Noreg i stand til å byggja ein ny forskingsstasjon.

Hundre år før var Det astronomiske observatorium opna i Kristiania, på Solli-løkka, i dag Solli plass, men urbaniseringa og med kvart elektrifiseringa av hovudstaden forstyrra observasjonane med kunstig ljos og gjorde stasjonen ubrukeleg til himmelforsking. Det fagre bygget ligg der framleis, med husnummer 1 i ei gate som det har gjeve namn: Observatoriegata.  

Den nye forskingsstasjonen vart ikkje vigd nattstjernene, men dagstjerna, som eit soltempel, men kvar skulle det liggja? Så nær byen som mogeleg, av praktiske grunnar, og så langt frå byen som mogeleg, av vitskaplege grunnar. I sør, aust og vest voks folketalet, så ein søkte nordover, attmed vegen me no tek ut av hovudstaden. Fire mil frå Universitetet låg utsynet til universet. Gunnershøgda ved Harestua i Lunner kommune kombinerte nærleik til by og natur.

Innlandsvekst

Den same kombinasjonen har sytt for at Hadeland skil seg frå andre norske innlandsdistrikt: Nærleiken til både storby og natur gjer at folketalet har stige her, medan det går attende i mange andre innlandskommunar. I Lunner er folketalet dobla sidan Solobservatoriet vart bygd her i 1950-åra. Rett nok har det flata ut med dei lågare fødselstala nasjonalt no dei aller siste åra, men i Statistisk sentralbyrås 2050-framskriving er dei tre Hadeland-kommunane mellom vinnarane.

Så fint at det vert fleire hadelendingar, tenkjer du, men kva lever dei av? Er det ikkje smått med dyrka mark der? Vel, kva lever oslofolk av? Helvta av hadelendingane dagpendlar til høgurbane strok. I arbeidstida deler dei kontor med oslofolk, og i fritida deler dei Marka med oslofolk, men til prisen av eit par garasjeplassar i Observatorie terrasse får dei ein heim med hage, stille og utsyn.

Kor nær er Hadeland storby og natur? Berre halvanna mil frå Jernbanetorget, etter Stovner, nord i Groruddalen, forlèt me Oslo by og fylke. Riksveg 4 heiter så langt Trondheimsveien – gata som fram til Schous plass og Nybrua over Akerselva heiter Storgata. Og etter halvanna mil, på grensa mellom Oslo og Nittedal, vert Trondheimsveien til Hadelandsvegen. 

Då er det berre om lag 25 kilometer og minutt til Lunner kommune og Hadeland, ved Stryken i sørenden av Harestuvannet, til skiløyper frå dørstokken heime og 100 kvadratmeter heim, helvta av ein tomannsbustad, for 1,9 millionar kroner.

Og jernbanestasjon. Parallelt med Riksveg 4 går Gjøvikbanen, frå tidleg morgon til sein kveld, kvardag som helg. Frå Oslo S til Harestua nyttar toget 48 minutt, om lag som reisevegen mellom Asker og Økern, men utan byte, med arbeidsro.

Delt mark

Hovudstaden er framleis med på ferda, i form av den austlandske indrefileten Marka. Frå Stovner er det ikkje berre Gjøvikbanen og Hadelandsvegen som skjer rakt nordover, men Oslo-grensa òg, i lag med jarnbanen og riksvegen, heilt til Stryken og Harestuvannet. Kring Katnosa, nørdst i Marka, møtest Oslo og Hadeland i sams grense og deler såleis Marka mellom seg.  

Menneska kan ein dela i to, dei som helst dreg heim vegen dei kom, og dei som fer attende ein annan veg. Eit slikt val tek dei mange tusen som gjev seg ut i Marka ein soldag. Somme dreg ei mil eller to inn og same vegen heim. Dei som heller fer frå A til B, tek Gjøvikbanen, med sykkel eller ski om bord. Frå haldeplassen Harestua i Hadeland til garden Bogstad sørvest for Holmenkollen er det fire markamil, og av di stasjonen ligg 277 meter over havet, får frå A til B-menneska, i motsetnad til tur-retur-menneska, hjelp av tyngdekrafta. 

I det tidlegare ingenmannslandet Harestua bur no nær 2500 menneske. Det er den folkerikaste tettstaden i Lunner. Frå inkje har Harestua fått det meste: Me passerer Betel, før me kryssar brua over Svea, elva som renn ut i Harestuvannet, og kjem til det eine bygget nyare og meir moderne enn det andre: samfunnshuset, idrettsplassen, skulen, barnehagen, jernbanestasjonen, kapellet, møbelbutikken, helse- og omsorgssenteret, det medisinske senteret, Shell, Maxbo, Kiwi, trafikkskulen og overnattingsstaden Hadeland Bed & Breakfast. 

Lite av dette fanst her då astrofysikarane for 85 år sidan kryssa Svea for å finna ein stad til solobservatoriet. 

Namnet

Kva namnet tyder, er ikkje stadnamnforskarane samde om. Oluf Rygh (1833–1899) las det 1:1 som hare og stove. På den tida astrofysikarane såg etter ein høveleg stad til observatoriet, forska Gustav Indrebø (1889–1942) vidare. «Når dei fer frå Oslo med Bergensbana, vel 4 mil, kjem dei til stasjonen Harestua. Det er ein stad som Oslo-folk kjenner vel. Mange som skal på tur i Nordmarka, gjeng av der. Stasjonen hev namn etter ein avsides gard – grend no – som ligg ved nordenden av Harestuvatnet», skriv han i Tri norske stadnamn (1933).

«Garden er ikkje so sers gamall. ‘Harstuen’ er kalla rudningsplass i 1667, og gardane på skogen rundt um er unge.» Nei, det som er gamalt her, er vegen. «Yver skogen gjeng ein gamall ferdsleveg, der som jarnvegen gjeng no», skriv Indrebø, «den vegen fór både Håkon Håkonsson og ribbungane i 1220-åri.» Når ein reknar 1200-talet i tiår, er ein på fornamn med mellomalderen.

Seiemåten Harestua tek han for bymål. Lokal uttale, oppdagar han, er hasstua, som han meiner kjem av hadstua, etter hadane, det gamle namnet på hadelendingane, i bruk så seint som kring 1500. Ifylgje Store norske leksikon har Hadeland og hadelendingane, og truleg Harestua, namn «etter folkestammen hadar, som bodde i Hadafylke». 

Indrebø konkluderer: «’Hadstua’ var den fyrste einsame bustaden (og rast-staden) som ferdamennene sunnanfrå kom til på Hadlandsskogen.»

Slik lese liknar namnet dei me i dag gjev rastestader og kaffistover som ligg ved inngangen til eit område, som Valdresporten og Sørlandsporten. 

Ein stad ved vatnet får me auge på Harestua Kro. Serveringsstad har dei òg. Stova som vart ein gard, og garden som vart ei grend, har vorte som ein liten by. 

Men kven hadane var, får me sjå nærare på når me neste veke fer djupare inn i Hadeland.

Hadelandsdrapa

Dreg me djupare inn i skogane aust for Riksveg 4, på leiting etter Solobservatoriet, er det inga solskinnssoge me møter. Nyhenda slo ned for førti år sidan, sundag 22. februar 1981. Natta til sundagen vart to unge karar drepne på ei bru på ein skogsveg i ein kommune med namnet Lunner, som eg ikkje heilt visste kor låg. 

Dobbeldrapet var ikkje eit fylleslag ein laurdag kveld. Det var ei dobbel avretting. Det var ikkje sjalusi, men ideologi. Fem gutar, kring 20 år gamle, medlem av Norges Germanske Armé, ein av dei sersjant og tidlegare heimevernsungdom, dreiv og bygde opp eit våpenlager. Dei møttest i hadelandsskogane for å greia ut ei usemje om betaling av stolne våpen, då tre av dei avretta dei to andre med nakkeskot. 

Hendinga forstyrra ei helg eg kopla av med sprint-VM på skeiser. Gjævt var det at Frode Rønning vart verdsmeister, føre to sovetrussarar. Men då drapa vart kjende på sundagen, stal dei all merksemd.

Høgrebylgja

Det var elles ikkje før sist i tiåret at innvandringsdebatt prega valkamp og nyhende, men eg hadde nett vore på sjukehuset i heimbyen og vorte sydd etter eit uavgjort slagsmål med ein jamaldra befalsskule­elev og sjølverklært nynazist som forveksla skjegget mitt med kommunisme. Gutane på Hadeland var jamaldra, dei òg. Vedtektene i den kampbudde gruppa deira handla mellom anna om «1. Den hvite mann skal være stolt av å være hvit uten å bli kalt rasist», «4. Unngå at fremmedarbeidere får makt i Norge og Europa» og «6. Arbeide for å stanse kommunismen». 

Dei revolusjonære på motsett politiske ytterkant, som eg kjende fleire av, hadde i 1981 vorte svake i trua på både Stalin og framtida og såg hadelandsdrapa som uttrykk for eit tidsskifte og ei ny høgrebylgje. 

Ein månad før var Ronald Reagan innsett som president i USA. Det var eit teikn. Ja, somme såg ei høgredreiing i at statsminister Odvar Nordli to veker tidlegare vart erstatta av Gro Harlem Brundtland, jamvel om ho var kvinne. I september skulle Høgre gjera sitt beste val sidan 1924 og danna den fyrste reine Høgre-regjeringa sidan 1928. I Storbritannia hadde Margaret Thatcher vore konservativ statsminister sidan 1979, det året Halfdan Sivertsen gav ut «Kjærlighetsvisa», der han vona «at vinden ifra høyre snart vil snu» no som «tegnan blir førr tydli».

Hadelandstrioen

– Det var i samband med hadelandsdrapa at eg for fyrste gong vart merksam på Hadeland som eit omgrep, fortel reisefylgjet medan me sakkar farten når den smale vegen til Solobservatoriet vert kryssa av ein akebakke. Store og små harestuingar er ute i sola med bretta sine. Opp mot Gunnershøgda vert sikksakkvegen heile tida kryssa av den rake, mange kilometer lange akebakken.

– Lenge før hadde eg lese alt eg kom over om hadelandstrioen, svarar eg. 

– Eit orkester, spør ho. 

– Nei, tre hadelendingar som dominerte skeisesporten i 1930-åra. Helten min var stillauparen Ivar Ballangrud. Lengelaupskeisene mine var Ballangrud. Han fekk sitt eige merke. Han var den beste i verda. Høgdepunktet var vinterolympiaden i Tyskland i 1936.

– Med Adolf Hitler på ærestribunen?

– Ja, kan henda dei riv Ballangrud-statuen på torget i Jevnaker no og senkar han i Randsfjorden, der han trena seg opp som gut. Men idrettsleg var han for vinterleikane det Jesse Owens var for sumarleikane i Berlin nokre månader etter. Etter fyrst å ha vore norsk flaggberar, tok han tre av fire gull på skeisebanen. Men sporten var splitta.

– Korleis?

– Hadelandstrioen tok gull, sylv og bronse året før, under VM på Frogner Stadion, utan sovjetrussarar, for dei gjekk i eit venstre-VM på Bislett, skipa av Arbeidernes Idrettsforbund.

– Det var polariserte tider.

– Verdskrigen øydela for Ballangrud. Olympiadane i 1940 og 1944 vart det ikkje noko av. Som 43-åring freista han å kvalifisera seg til vinterleikane i 1948 i St. Moritz. I staden vart Hjallis med som reserve. 

Rustingskapplaupet

I 1952 gjekk vinter-OL i Oslo, no med Hjallis som skeisekonge med tre gull, ikkje på Frogner Stadion, men på Bislett.

Då var bygginga av Solobservatoriet på Harestua godt i gang. Ein nytta brakker og radaranlegg som stod att etter tyskarane. Med kvart involverte amerikanarane seg i verksemda. Ein fekk betre antenner frå USA, og kring 1960 kunne Universitetet i Oslo sikra finansieringa av drifta gjennom avtalar med det amerikanske luftforsvaret.

Med eitt var det fem heiltidstilsette på Harestua, som no vart ein av dei tolv observasjonsstasjonane som USA disponerte kring på heile kloden for å halda greie på satellittane sine i verdsrommet. Ein fjernskrivar sytte for at målingsresultata gjekk rakt til USA. Det meste er ideologi. Harestua vart ein viktig medspelar i både romfarts- og rustingskapplaupet. 

No er det born og unge som ferdast i området, ikkje berre i akebakken, men i sjølve anlegget òg. For fem år sidan vart det berga og freda av Riksantikvaren. I dag er skuleelevar ei viktig målgruppe, både for Solobservatoriet på Harestua og for det gamle observatoriet i Observatoriegata i Oslo.

Bygningane er gode utgangspunkt for å læra seg naturfag. Vonleg får dei med seg litt historie og samfunnsfag òg.