JavaScript is disabled in your web browser or browser is too old to support JavaScript. Today almost all web pages contain JavaScript, a scripting programming language that runs on visitor's web browser. It makes web pages functional for specific purposes and if disabled for some reason, the content or the functionality of the web page can be limited or unavailable.

Takk for at du vil dele artikkelen

Den du deler artikkelen med, kan lese og eventuelt lytte til heile artikkelen.
Det gjer vi for at fleire skal oppdage DAG OG TID.

Namnet ditt vert synleg for alle du deler artikkelen med.

ReportasjeFeature

Ord frå Stavanger

Kvar veke les vi inn utvalde artiklar, som abonnentane våre kan lytte til.
Lytt til artikkelen
Songtekstane til Gunnar Roalkvam er nytta av mellom andre Stavangerensemblet, Vamp, Sigvart Dagsland, Svein Tang Wa, Ragnar Bjerkrheim og Vigdis Eidsvåg.

Songtekstane til Gunnar Roalkvam er nytta av mellom andre Stavangerensemblet, Vamp, Sigvart Dagsland, Svein Tang Wa, Ragnar Bjerkrheim og Vigdis Eidsvåg.

Foto: Håvard Rem

Songtekstane til Gunnar Roalkvam er nytta av mellom andre Stavangerensemblet, Vamp, Sigvart Dagsland, Svein Tang Wa, Ragnar Bjerkrheim og Vigdis Eidsvåg.

Songtekstane til Gunnar Roalkvam er nytta av mellom andre Stavangerensemblet, Vamp, Sigvart Dagsland, Svein Tang Wa, Ragnar Bjerkrheim og Vigdis Eidsvåg.

Foto: Håvard Rem

7008
20190816

Utvalde kjelder:

Ivar Aasen, Prøver af Landsmaalet i Norge, 1853. 3. utgåve ved Johannes Gjerdåker, 1985.

Ivar Aasen, Reise-erindinger og reise-indberetninger 1842–47, 1917, 1990.

Ivar Aasen, Brev og dagbøker. Band 1–3. Ved Reidar Djupedal, 1957–60.

Ola Hansson, Gamle bygdemålprent føre 1800, 1939.

Mandius Berntsen, Stedsnavn i Stavanger by og nærmeste omegn, 1939.

Sigurd Kolsrud, «Eldste nynorske bibeltekst. Jacob Rasch c. 1700», Syn og segn, 1950.

Gustav Indrebø, Norsk målsoga, 1951.

Didrik Arup Seip, «Reis deg Britha, gak aad Straannaa», Stavanger Museum, Årbok, 1956, s. 58–81.

Jacob Rasch, Norsk ordsamling. Stavanger 1698. Skrifter frå Norsk Maalførearkiv ved Sigurd Kolsrud, 1957.

Eyvin Dahl, «Et ’organist-dynasti’ i Stavanger omkring år 1700», Ætt og heim, Rogaland historie- og ættesogelag, redaktør: Sigurd Refheim, 1960, s. 20–26.

Sigleif Engen, «Reis dæg, Britha», Stavanger Museum, Årbok 1968, s. 20–46.

Kåre Dreyer Dybdahl, «Romarbrevet på jærmål», Maal og minne, 1989, s. 140–148.

Kjell Venås, Den fyrste morgonblånen. Tekster på norsk frå dansketida (1564–1814), 1990.

Jan Gjerde, «Gatenavn kan fortelle byhistorie», Stavangeren, medlemsblad for Byhistorisk Forening Stavanger, nr. 1, april 1996, s. 14–18.

Ottar Grepstad, Viljen til språk, 2006

Gunnar A. Skadberg, «Menneskene på Bergene», Museum Stavanger, årbok, red. Harald Hamre, 2010.

Inge Særheim, «Nokre kjelder som gjev opplysningar om sørvestlandsk mål i eldre nynorsk tid», Helge Sandøy og Ernst Håkon Jahr (red.), Norsk språkhistorie i eldre nynorsk tid (1525–1814), 2011.

Jon Grepstad, «Jacob Rasch», Allkunne, 2011, 2017.

Hans Eyvind Næss, «Jens Zetlitz’ fødested – Øvre Holmegate 22», Stavangeren. Medlemsblad for Byhistorisk Forening Stavanger, nr. 2, 2011, s. 45–59.

Anne Berit Klungsøyr, «Kristina Lund», Allkunne, 2013.

Laila Aase, «Jacob Rasch», NBL, 2014.

Livar Kvalbein, Grip dagen. Om garden Kvalbein, 2017.

7008
20190816

Utvalde kjelder:

Ivar Aasen, Prøver af Landsmaalet i Norge, 1853. 3. utgåve ved Johannes Gjerdåker, 1985.

Ivar Aasen, Reise-erindinger og reise-indberetninger 1842–47, 1917, 1990.

Ivar Aasen, Brev og dagbøker. Band 1–3. Ved Reidar Djupedal, 1957–60.

Ola Hansson, Gamle bygdemålprent føre 1800, 1939.

Mandius Berntsen, Stedsnavn i Stavanger by og nærmeste omegn, 1939.

Sigurd Kolsrud, «Eldste nynorske bibeltekst. Jacob Rasch c. 1700», Syn og segn, 1950.

Gustav Indrebø, Norsk målsoga, 1951.

Didrik Arup Seip, «Reis deg Britha, gak aad Straannaa», Stavanger Museum, Årbok, 1956, s. 58–81.

Jacob Rasch, Norsk ordsamling. Stavanger 1698. Skrifter frå Norsk Maalførearkiv ved Sigurd Kolsrud, 1957.

Eyvin Dahl, «Et ’organist-dynasti’ i Stavanger omkring år 1700», Ætt og heim, Rogaland historie- og ættesogelag, redaktør: Sigurd Refheim, 1960, s. 20–26.

Sigleif Engen, «Reis dæg, Britha», Stavanger Museum, Årbok 1968, s. 20–46.

Kåre Dreyer Dybdahl, «Romarbrevet på jærmål», Maal og minne, 1989, s. 140–148.

Kjell Venås, Den fyrste morgonblånen. Tekster på norsk frå dansketida (1564–1814), 1990.

Jan Gjerde, «Gatenavn kan fortelle byhistorie», Stavangeren, medlemsblad for Byhistorisk Forening Stavanger, nr. 1, april 1996, s. 14–18.

Ottar Grepstad, Viljen til språk, 2006

Gunnar A. Skadberg, «Menneskene på Bergene», Museum Stavanger, årbok, red. Harald Hamre, 2010.

Inge Særheim, «Nokre kjelder som gjev opplysningar om sørvestlandsk mål i eldre nynorsk tid», Helge Sandøy og Ernst Håkon Jahr (red.), Norsk språkhistorie i eldre nynorsk tid (1525–1814), 2011.

Jon Grepstad, «Jacob Rasch», Allkunne, 2011, 2017.

Hans Eyvind Næss, «Jens Zetlitz’ fødested – Øvre Holmegate 22», Stavangeren. Medlemsblad for Byhistorisk Forening Stavanger, nr. 2, 2011, s. 45–59.

Anne Berit Klungsøyr, «Kristina Lund», Allkunne, 2013.

Laila Aase, «Jacob Rasch», NBL, 2014.

Livar Kvalbein, Grip dagen. Om garden Kvalbein, 2017.

DIALEKTRIMET 1 «veggen / reggen»

Skriftrim som «hjerte/smerte» vert slitne. Dialektrim lyder stundom friskare, av di få har høyrt dei før.

Frå sistestrofa i Arnt Birkedals attdikting (Balladen om hålet i dørå, 1983) av songen «Isis» (Desire, 1976) av Bob Dylan og Jacques Levy, framført i Martin Scorseses ferske dokumentarfilm Rolling Thunder Revue. Birkedal er fødd i Stavanger i 1959 og har utmerkt seg som boklyrikar, attdiktar og songpoet for mellom anna Vamp, Løgnaslaget og Ryfylke Visegruppe. Han nyttar både dialekt og nynorsk.

Isis, oh, Isis, you mystical child

What drives me to you is what drives me insane

I still can remember the way that you smiled

On the fifth day of May in the drizzlin’ rain

Isis, du e nå ein mystiske ein

Det så drar meg mod deg, det drar meg mod veggen

Ennå så hosske eg kossen du skein

den femte i mai i dryssane reggen

DIALEKTRIMET 2 «mydlå / fydlå»

På stavangersk rimar preposisjonen mellom med bunden eintalsform av substantivet fylla.

LOKALORDET 1 «fydde»

Lokale ord og uttrykk kan verta landskjende.

Ordet, fødd, er kjent frå «Eg e’ fydde på Straen eg» (1933), Stavangers uoffisielle «nasjonalsong», til melodien «Let’s all Sing Like the Birdies Sing» (1932) av Tolchard Evans. Teksten er skriven av Laurits Torssen (1901/08 – 1982), revyvisediktar og husdiktar på Samvirke i Stavanger.

LOKALORDET 2 «sjynt»

Ordet, skjønt, er godt kjent frå songen «Det e sjynt å kjøra buss» av Andreas Jacobsen (1909–1995), med kunstnarnamnet Ajax, som nok meir enn nokon andre har sytt for å nytta stavangermålet i både song og skrift. «I dag er det knapt eit pensjonisttreff i byen utan at det vert lese ein stubb av Ajax», fortel Gunnar Roalkvam.

DIALEKTDIKTAREN Gunnar Roalkvam

Lyrikaren og songpoeten, lektoren og sam­virke-forkjemparen Gunnar Roalkvam (f. 1951) sit med mykje historisk kjennskap til stavangermål i songtekstar, heilt attende til «Reis dæg, Brita»-visa frå 1600- eller 1700-talet. Roalkvam er sjølv ein viktig del av dialekthistoria i byen. Då det tidlegare engelskspråklege Stavangerensemblet i 1980 trassa gode råd og gav ut eit rockealbum på dialekt, var Roalkvam med på songtekstsida, mellom anna med gjennombrotssongen «Blyge Harry», som i dag har gitt namn til ein utestad i sentrum. Me møtest på Sølvberget kulturhus. Eg spør:

– Kvifor var stavangerfolk så skeptiske til at Stavangerensemblet ville oppnå suksess på dialekt i 1980? Då hadde jo Vømmøl, Åge Aleksandersen og Terje Tysland hatt stor suksess med rock på trøndsk? Handla skepsisen meir om stavangerdialekt enn dialekt i seg sjølv?

– Heilt klart. Her var dialekt berre løye og lokalt. Ein kunne ikkje vera alvorleg på stavangersk. Då Julie Ege gjorde filmreplikkar på sandnesmål, vart det mislikt. Når Pia Tjelta gjer det same i dag, er det greitt.

Stavangerensemblet og Roalkvam medverka til å endra dette synet. Den fyrste hiten, «Blyge Harry», som han skreiv teksten til alt i 1974, då han vart prenta i ei studentavis, var skriven som ein trist og alvorleg tekst, inspirert av skotske og amerikanske folkeviser. Trist og alvorleg, nett som «Tore Tang» året etter.

Hans eiga dialekthistorie er spanande.

– På folkeskulen nytta eg dialekt i stilane, i direkte tale, og læraren godtok det. På realskulen brevveksla eg med ein fetter som skreiv så god nynorsk at eg høyrde røysta hans når eg las breva. Men når eg freista å svara på nynorsk eller bokmål, høyrte eg inga røyst, så eg byrja å svara på dialekt. På gymnaset skreiv eg dikt på bokmål, «Min gråt kan fylle en sjø / Det er nok bedre å dø», mest for å imponera ei jente som skreiv dikt. Men då eg som student på ein einsam hybel i Bergen byrja å skriva forteljingar frå arbeidaroppveksten min på vers, då var det ingen veg utanom. Dialekten var lydsporet til oppveksten min, med ein far som jobba på Rosenberg Mekaniske Verksted. Så kom «Blyge Harry», og så sette Svein Tang Wa meg i kontakt med Stavangerensemblet, og så var det i gang.

DIALEKTDIKTET Gunnar Roalkvam «Blyge Harry», 1974/80

Frå albumet Ta ein tjangs (1980) av Stavanger­ensemblet. Melodi: Anders Bru ­

Eg e’kje a di rige eller pene

så sige ront å får det te

Å sjøl om eg løybe å trene

Eg har det liga vont for det

Aldri me jenter eg fyge

Gjønå håret diras aldri eg stryge

Eg e Blyge Harry, Blyge Harry

Eg får ikkje sjangs på hu eg vil ha

Eg e Blyge Harry, Blyge Harry

Nå har hu fonne seg ein aen kar

Eg e så på knenå forelska

Men eg har roda, todla å vast

Å helste såde å sitt på

Mens di andre har flørta å mast

Eg e for det mesta heilt syge

For du e så varme å myge

Mens eg ... eg e allt for blyge

Dårr e visst ikkje någe tag i meg

Å du vil aldri bli mi

For når de andre e raske å udom’ seg

e eg allt for seine te smi

For di skrøyd, potle å lyge

smiske, logre å smyge

Mens eg ... eg bare snofle å e blyge

Neste veke: «Soga om Stine og Jacob. Del 2»

Digital tilgang til DAG OG TID – heilt utan binding

Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.


Eller kjøp eit anna abonnement

DIALEKTRIMET 1 «veggen / reggen»

Skriftrim som «hjerte/smerte» vert slitne. Dialektrim lyder stundom friskare, av di få har høyrt dei før.

Frå sistestrofa i Arnt Birkedals attdikting (Balladen om hålet i dørå, 1983) av songen «Isis» (Desire, 1976) av Bob Dylan og Jacques Levy, framført i Martin Scorseses ferske dokumentarfilm Rolling Thunder Revue. Birkedal er fødd i Stavanger i 1959 og har utmerkt seg som boklyrikar, attdiktar og songpoet for mellom anna Vamp, Løgnaslaget og Ryfylke Visegruppe. Han nyttar både dialekt og nynorsk.

Isis, oh, Isis, you mystical child

What drives me to you is what drives me insane

I still can remember the way that you smiled

On the fifth day of May in the drizzlin’ rain

Isis, du e nå ein mystiske ein

Det så drar meg mod deg, det drar meg mod veggen

Ennå så hosske eg kossen du skein

den femte i mai i dryssane reggen

DIALEKTRIMET 2 «mydlå / fydlå»

På stavangersk rimar preposisjonen mellom med bunden eintalsform av substantivet fylla.

LOKALORDET 1 «fydde»

Lokale ord og uttrykk kan verta landskjende.

Ordet, fødd, er kjent frå «Eg e’ fydde på Straen eg» (1933), Stavangers uoffisielle «nasjonalsong», til melodien «Let’s all Sing Like the Birdies Sing» (1932) av Tolchard Evans. Teksten er skriven av Laurits Torssen (1901/08 – 1982), revyvisediktar og husdiktar på Samvirke i Stavanger.

LOKALORDET 2 «sjynt»

Ordet, skjønt, er godt kjent frå songen «Det e sjynt å kjøra buss» av Andreas Jacobsen (1909–1995), med kunstnarnamnet Ajax, som nok meir enn nokon andre har sytt for å nytta stavangermålet i både song og skrift. «I dag er det knapt eit pensjonisttreff i byen utan at det vert lese ein stubb av Ajax», fortel Gunnar Roalkvam.

DIALEKTDIKTAREN Gunnar Roalkvam

Lyrikaren og songpoeten, lektoren og sam­virke-forkjemparen Gunnar Roalkvam (f. 1951) sit med mykje historisk kjennskap til stavangermål i songtekstar, heilt attende til «Reis dæg, Brita»-visa frå 1600- eller 1700-talet. Roalkvam er sjølv ein viktig del av dialekthistoria i byen. Då det tidlegare engelskspråklege Stavangerensemblet i 1980 trassa gode råd og gav ut eit rockealbum på dialekt, var Roalkvam med på songtekstsida, mellom anna med gjennombrotssongen «Blyge Harry», som i dag har gitt namn til ein utestad i sentrum. Me møtest på Sølvberget kulturhus. Eg spør:

– Kvifor var stavangerfolk så skeptiske til at Stavangerensemblet ville oppnå suksess på dialekt i 1980? Då hadde jo Vømmøl, Åge Aleksandersen og Terje Tysland hatt stor suksess med rock på trøndsk? Handla skepsisen meir om stavangerdialekt enn dialekt i seg sjølv?

– Heilt klart. Her var dialekt berre løye og lokalt. Ein kunne ikkje vera alvorleg på stavangersk. Då Julie Ege gjorde filmreplikkar på sandnesmål, vart det mislikt. Når Pia Tjelta gjer det same i dag, er det greitt.

Stavangerensemblet og Roalkvam medverka til å endra dette synet. Den fyrste hiten, «Blyge Harry», som han skreiv teksten til alt i 1974, då han vart prenta i ei studentavis, var skriven som ein trist og alvorleg tekst, inspirert av skotske og amerikanske folkeviser. Trist og alvorleg, nett som «Tore Tang» året etter.

Hans eiga dialekthistorie er spanande.

– På folkeskulen nytta eg dialekt i stilane, i direkte tale, og læraren godtok det. På realskulen brevveksla eg med ein fetter som skreiv så god nynorsk at eg høyrde røysta hans når eg las breva. Men når eg freista å svara på nynorsk eller bokmål, høyrte eg inga røyst, så eg byrja å svara på dialekt. På gymnaset skreiv eg dikt på bokmål, «Min gråt kan fylle en sjø / Det er nok bedre å dø», mest for å imponera ei jente som skreiv dikt. Men då eg som student på ein einsam hybel i Bergen byrja å skriva forteljingar frå arbeidaroppveksten min på vers, då var det ingen veg utanom. Dialekten var lydsporet til oppveksten min, med ein far som jobba på Rosenberg Mekaniske Verksted. Så kom «Blyge Harry», og så sette Svein Tang Wa meg i kontakt med Stavangerensemblet, og så var det i gang.

DIALEKTDIKTET Gunnar Roalkvam «Blyge Harry», 1974/80

Frå albumet Ta ein tjangs (1980) av Stavanger­ensemblet. Melodi: Anders Bru ­

Eg e’kje a di rige eller pene

så sige ront å får det te

Å sjøl om eg løybe å trene

Eg har det liga vont for det

Aldri me jenter eg fyge

Gjønå håret diras aldri eg stryge

Eg e Blyge Harry, Blyge Harry

Eg får ikkje sjangs på hu eg vil ha

Eg e Blyge Harry, Blyge Harry

Nå har hu fonne seg ein aen kar

Eg e så på knenå forelska

Men eg har roda, todla å vast

Å helste såde å sitt på

Mens di andre har flørta å mast

Eg e for det mesta heilt syge

For du e så varme å myge

Mens eg ... eg e allt for blyge

Dårr e visst ikkje någe tag i meg

Å du vil aldri bli mi

For når de andre e raske å udom’ seg

e eg allt for seine te smi

For di skrøyd, potle å lyge

smiske, logre å smyge

Mens eg ... eg bare snofle å e blyge

Neste veke: «Soga om Stine og Jacob. Del 2»

Når han går, adle snur å ser på han

’kje løye det, så stygge som han e

Han forstår, di kan’kje akseptera han

Har ingen fortid å se tebage på

Han seie det, i døden får eg fre

Då ska ingen plaga meg igjen

Eg ska ha ro, der kor eg å Jesus ska bo

Morten Abel, «Tore Tang», 1981

Emneknaggar

Fleire artiklar

Stemninga på valmøtet i Salem var ikkje sint, men fandenivaldsk og sjølvsikker.

Stemninga på valmøtet i Salem var ikkje sint, men fandenivaldsk og sjølvsikker.

Foto: Ida Lødemel Tvedt

Samfunn

NEW YORK: Valnatta i New York kjendest som eit antiklimaks etter ei veke på reise i det som alt høyrdest ut som Trumps Amerika.

Ida Lødemel Tvedt
Stemninga på valmøtet i Salem var ikkje sint, men fandenivaldsk og sjølvsikker.

Stemninga på valmøtet i Salem var ikkje sint, men fandenivaldsk og sjølvsikker.

Foto: Ida Lødemel Tvedt

Samfunn

NEW YORK: Valnatta i New York kjendest som eit antiklimaks etter ei veke på reise i det som alt høyrdest ut som Trumps Amerika.

Ida Lødemel Tvedt
 James Rebanks på Lillehammer sist veke.

James Rebanks på Lillehammer sist veke.

Foto: Morten A. Strøksnes

Feature
Morten A. Strøksnes

Ein mann for alle årstider

LILLEHAMMER: Etter å ha skrive to svært populære bøker om landbruk og sauehald hamna James Rebanks i ei krise som førte han til eit dunvær på Helgeland.

Teikning: May Linn Clement

KommentarSamfunn
Halvor Tjønn

Tid for realitetsorientering

Valet av Donald Trump til president er ikkje noka tilfeldig ulukke, men ei fylgje av dårleg politisk handverk gjennom lang tid.

Ruslan Gorovij sender pengane han tener som artist, heim til Kyiv, der vener kjøper vedlass til ukrainarar som treng varme i vinter.

Ruslan Gorovij sender pengane han tener som artist, heim til Kyiv, der vener kjøper vedlass til ukrainarar som treng varme i vinter.

Foto: Ukrainian online sales

KrigSamfunn
Andrej Kurkov

Eit nytt lovframlegg som legg opp til at det skal bli straffbart å selje ulovleg hogd skog, vil ikkje minst råke folk i øydelagde hus.

Hello Kitty vinkar til tusenvis av tilhengarar under den årlege japanfestivalen i New York 11. mai.

Hello Kitty vinkar til tusenvis av tilhengarar under den årlege japanfestivalen i New York 11. mai.

Foto: Charles Sykes / AP / NTB

Kultur

Katten i pengesekken

Hello Kitty har blitt 50 år. Ho er turistambassadør, og ho har generert milliardar av yen. Sjølv kan ho ikkje uttale seg om kvifor folk kjøper henne.

Marita Liabø
Hello Kitty vinkar til tusenvis av tilhengarar under den årlege japanfestivalen i New York 11. mai.

Hello Kitty vinkar til tusenvis av tilhengarar under den årlege japanfestivalen i New York 11. mai.

Foto: Charles Sykes / AP / NTB

Kultur

Katten i pengesekken

Hello Kitty har blitt 50 år. Ho er turistambassadør, og ho har generert milliardar av yen. Sjølv kan ho ikkje uttale seg om kvifor folk kjøper henne.

Marita Liabø

les DAG OG TID.
Vil du òg prøve?

Her kan du prøve vekeavisa DAG OG TID gratis i tre veker.
Prøveperioden stoppar av seg sjølv.

Komplett

Papiravisa
Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis

Digital

Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis

Komplett

Papiravisa
Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis

Digital

Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis