Ord frå Hå
Utvalde kjelder:
Sigleif Engen, «Reis dæg, Britha», Stavanger Museum, Årbok, 1968.
Inge Særheim, «Nokre kjelder som gjev opplysningar om sørvestlandsk mål i eldre nynorsk tid», Helge Sandøy og Ernst Håkon Jahr (red.), Norsk språkhistorie i eldre nynorsk tid (1525–1814), 2011.
Me putla å synge. Rock- og visesongar på jærsk. Jæren Forlag, 2016.
Utvalde kjelder:
Sigleif Engen, «Reis dæg, Britha», Stavanger Museum, Årbok, 1968.
Inge Særheim, «Nokre kjelder som gjev opplysningar om sørvestlandsk mål i eldre nynorsk tid», Helge Sandøy og Ernst Håkon Jahr (red.), Norsk språkhistorie i eldre nynorsk tid (1525–1814), 2011.
Me putla å synge. Rock- og visesongar på jærsk. Jæren Forlag, 2016.
LOKALORDET 1
«eit gardhol»
«Hol i gjerde» (Norsk Ordbok, 1994). Ordet er kjent frå namnet til jærorkesteret Vind i gardhol. Det inspirerte Tobias Skretting til teksten «Vind i gardhol» som Torstein Obrestad har tonesett.
LOKALORDET 2
«putlå»
«Pusle, sysle med Smaating: plukke, pille. Nogle Steder putla.» (Ivar Aasen, Norsk Ordbog, 1873). Ordet går att i ein jærsong frå 1892 av ukjend forfattar, tonesett og framført av Vind i gardhol. To strofer:
Her på Jæren me putla og læse,
ja, i Salme- og Bibelens Bog.
Men alt det me putla og læse
blir ein jærbu ei synderlig klog.
Her på Jæren me putla og drikke,
ja, me drikke så jamt og så tæt.
Men alt det me putla og drikke,
blir oss livet ei synderlig let.
LOKALORDET 3
«fjellfolkje»
«Bokstaveleg om dei som bur i fjellterreng. Her kjenner eg det særleg frå Ogna–Brusand der det frå gamalt har vore motsetningar mellom sjøfolkje og fjellfolkje – dei ytre og indre bygdelaga.» Tobias Skretting, Jæren syng i merg og minne (1998), med undertittelen «Mitt eige morsmål slik eg har høyrt det og brukt det».
DIALEKTRIMET 1
«ånnå / tånnå»
Ånda / tanna, frå «Basarvise» av jærorkesteret Lappeteppe, med tekst av Tobias Skretting og melodi av Torstein Obrestad.
Men aller fyrste må me inn i lagje
og vera klar te vinna fløydekage.
Og mens di gamle helliggjere ånnå
så lure me ein liden inn på tånnå.
DIALEKTRIMET 2
«ebne / febne»
Emne / femne, frå «Bestefar sin vårdraum» av Lappeteppe, med tekst av Tobias Skretting: «På Jæren er en gode heim for slege karaebne./ Her får di kraft i marg og bein og hav og himmel febne.» Melodi: «Mi gamle aa». B for m finn ein frå Jørgen Thomassøn (Kvinesdal, 1620), rabn (ramn), og Jacob Rasch (Kvalbein, 1698), hibmel (himmel), til Tønes (Sokndal), fabnar (famnar) og Lappeteppe, ebne (emne).
DIALEKTMAT 1
«ei komla»
I førre veke spurde me: Kumler var ein kjend rett alt på 1600-talet, nemnd av m.a. Jacob Rasch, men kva nytta dei som råstoff før poteten kom? Svar – mellom anna blod og lever – kan ein finna i gamle ordsamlingar. I overført meining vart ordet nytta om både fysiologi og topografi.
1646. Christen Jenssøn, Den Norske Dictionarium eller Glosebog: «Comperpøse [kompepose] kaldis Fylding udi [fyll i] Torske-Mager oc Torske hoffder [torskehoder] aff Fiske-Leffuer [fiskelever], Mjøl, Løg, Gryn, Corender [koriander, persille] oc andre Urter.» Forklåring, 1995: «Komparute, fiskerett kokt i reingjort fiskemage, mens ’kams’ er fiskerett laga av fiskelever, mjøl og surmjølk og kokt i fiskehovud (gapet), ’kams’ vert framleis litt nytta (Atløy). ’Ein pøs, pøse’ tyder ’eit binne’, dvs. noko som ein kan ha noko i. Ei etymologisk forklaring av ordet ’Comperpøse’ kan difor vere: samanknaingar (Comper) lagt i eit binne (-pøse), her ein vaska fiskemage.»
1698. Jacob Rasch, Norsk Ordsamling: «Kumler. Boller paa suppen oc saad. Kaldis smaa tryche folck, som er ej næt i positur, og seenfærdig i gang oc gærning.»
1802. Laurents Hallager, Norsk Ordsamling: «Ei komle. En Bolle af Blod eller Lever. Bergen.» «Komperuter. Fiskeboller, lavede af Fiskens Lever eller Rogn. Bergen.»
1873. Ivar Aasen, Norsk Ordbog: «Ei kumla. En Klump; især om sammenæltede Boller af Meel og Poteter etc. til Mad. Voss. Hardanger. Jæderen. Råbygdelaget. Også kaldet Kump, Mandal. Ellers Klubb, Klot, Ball.» «Å kumla. 1) ælte, knuge, trykke sammen. Nordhordaland. 2) røre sammen, omvælte, bringe i Uorden. Søndre Berg, Nordland. (Jfr. Gammel Norsk. kumla: mishandle).»
1881. Alexander Kielland, Arbeidsfolk: «– Sitter angjeldende i små kår? Stor familie? Mange barn? – Mangfoldige og små, hvorsom kumlene på Njå, hr. amtmann. – Kumle? – Hr. amtmannen må unnskylde, det er etslags ... etslags boller av poteter. – Ah! Kartoffelboller! mumlet amtmannen nedlatende.»
1942. Fredrik Grøn, Om kostholdet i Norge fra omkring 1500-tallet og op til vår tid: «Kumpe var på Lista melboller iblandet blod. De spistes meget i slaktetiden. De bruktes også uten blod og var da laget av revne poteter og mel. De kaltes da revkumpe. På Jæren brukte man også begge slags ’kumlå’ (kumler), som de blev kalt der. Man skjelet mellom rødkumle (med blod i) og gråkumle. Man hadde på Lista et ordtak: ’Kumpe og kage sette så mangen mann på kallande klage.’ D.v.s. at man fant ’kage’, nemlig potetkake, å være en udrøi og kostbar mat. Derfor drev de og kumpene sin mann fra gården. Det var tegn på ødselhet om man brukte slik mat stadig. Potetkaker var nemlig ellers bare søndagskost. Fra Kinsarvik kjennes bruken av ’kumler med flåt’, altså med fett over.»
1998. Tobias Skretting, Jæren syng i merg og minne: «Ei kumla. Raspeball. Middagsbolle av poteter og byggmjøl. Kvardagskost. Også om ein rundaktig, liten haug eller fjell, jfr. bruksnamnet Komlarvoddel [komlevoll] på Varhaug og stadnamnet Kummed’l på Reime.»
2019. Norsk Ordbok: «Ei kumle. Klump, serleg klubb, klot, ball, potetball, raspeball. Døme: Kumle med dott, kumle med fleskebit i. Kumle i kamshovud, kumle kokt i makrellhovud. Kjend i samansetningar som blodkumle, eplekumle, fiskekumle, leverkumle, raspekumle.» «Ein kumle. Klump, serleg av mannelort. Klumput menneske. Namdalen, Helgeland.»
DIALEKTMAT 2
Slaktar Skretting
Ei mil vest for Kvalbein ligg tettstaden Varhaug og slaktar Skretting der Reidar Skretting no er slaktar i fjerde generasjon. Skretting er ei kjend bondeslekt i Hå (der lyrikaren Tobias Skretting har røter). Slakteriet vart skipa i 1928. Dei særs smakelege Skretting-komlene kombinerer den vestlandske komle-tradisjonen (med kjøt og kålrabistappe attåt) og den egdske kompetradisjonen (med dott: kjøt, til dømes røykt sauekjøt, inni komlene). Skretting-komla har ikkje berre rikhaldig med tilhøyr, men er så diger at ho rommar ein kraftig dott.
DIALEKTDIKTAREN
General Forsamling
Varhaug er kjend for visesongaren General Forsamling, med sivilt namn Børre Bratland, med uvanleg djup røyst og dystre tekstar, til dømes «Pokalblues» frå ep-en Kjære Gud (2014). I songar som «Å vær sjå mæg» (som hjå Rasch vert hjå sjå) nyttar General Forsamling same blandinga av brei dialekt og bibelspråk som me finn i bibelomsetjinga til Rasch.
Her er ei strofe frå tittelsporet på albumet «Heim te Odland» (2011). Odland (ikkje uttala med å, men med lang o-ljod, som i Ogna) er ei grend mellom Varhaug og Vigrestad. Der ligg Varhaug kyrkje og kyrkjegarden. Merk den dirrande lakoniske sistelina.
Dær står ei grav å vente på mæg
på kyrkjegarden på Odland
Dær står mitt nabn på støttå
Fødde i fem og sytti
Så får mæ sjå koss dæ går
Kjeme æg te himmelen
eller sleppæ æg ikkje inn
Mæ får nesten venta å sjå
Neste veke: «Soga om Stine og Jacob. Tredje og siste del»
Er du abonnent? Logg på her for å lese vidare.
Digital tilgang til DAG OG TID – heilt utan binding
Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.
LOKALORDET 1
«eit gardhol»
«Hol i gjerde» (Norsk Ordbok, 1994). Ordet er kjent frå namnet til jærorkesteret Vind i gardhol. Det inspirerte Tobias Skretting til teksten «Vind i gardhol» som Torstein Obrestad har tonesett.
LOKALORDET 2
«putlå»
«Pusle, sysle med Smaating: plukke, pille. Nogle Steder putla.» (Ivar Aasen, Norsk Ordbog, 1873). Ordet går att i ein jærsong frå 1892 av ukjend forfattar, tonesett og framført av Vind i gardhol. To strofer:
Her på Jæren me putla og læse,
ja, i Salme- og Bibelens Bog.
Men alt det me putla og læse
blir ein jærbu ei synderlig klog.
Her på Jæren me putla og drikke,
ja, me drikke så jamt og så tæt.
Men alt det me putla og drikke,
blir oss livet ei synderlig let.
LOKALORDET 3
«fjellfolkje»
«Bokstaveleg om dei som bur i fjellterreng. Her kjenner eg det særleg frå Ogna–Brusand der det frå gamalt har vore motsetningar mellom sjøfolkje og fjellfolkje – dei ytre og indre bygdelaga.» Tobias Skretting, Jæren syng i merg og minne (1998), med undertittelen «Mitt eige morsmål slik eg har høyrt det og brukt det».
DIALEKTRIMET 1
«ånnå / tånnå»
Ånda / tanna, frå «Basarvise» av jærorkesteret Lappeteppe, med tekst av Tobias Skretting og melodi av Torstein Obrestad.
Men aller fyrste må me inn i lagje
og vera klar te vinna fløydekage.
Og mens di gamle helliggjere ånnå
så lure me ein liden inn på tånnå.
DIALEKTRIMET 2
«ebne / febne»
Emne / femne, frå «Bestefar sin vårdraum» av Lappeteppe, med tekst av Tobias Skretting: «På Jæren er en gode heim for slege karaebne./ Her får di kraft i marg og bein og hav og himmel febne.» Melodi: «Mi gamle aa». B for m finn ein frå Jørgen Thomassøn (Kvinesdal, 1620), rabn (ramn), og Jacob Rasch (Kvalbein, 1698), hibmel (himmel), til Tønes (Sokndal), fabnar (famnar) og Lappeteppe, ebne (emne).
DIALEKTMAT 1
«ei komla»
I førre veke spurde me: Kumler var ein kjend rett alt på 1600-talet, nemnd av m.a. Jacob Rasch, men kva nytta dei som råstoff før poteten kom? Svar – mellom anna blod og lever – kan ein finna i gamle ordsamlingar. I overført meining vart ordet nytta om både fysiologi og topografi.
1646. Christen Jenssøn, Den Norske Dictionarium eller Glosebog: «Comperpøse [kompepose] kaldis Fylding udi [fyll i] Torske-Mager oc Torske hoffder [torskehoder] aff Fiske-Leffuer [fiskelever], Mjøl, Løg, Gryn, Corender [koriander, persille] oc andre Urter.» Forklåring, 1995: «Komparute, fiskerett kokt i reingjort fiskemage, mens ’kams’ er fiskerett laga av fiskelever, mjøl og surmjølk og kokt i fiskehovud (gapet), ’kams’ vert framleis litt nytta (Atløy). ’Ein pøs, pøse’ tyder ’eit binne’, dvs. noko som ein kan ha noko i. Ei etymologisk forklaring av ordet ’Comperpøse’ kan difor vere: samanknaingar (Comper) lagt i eit binne (-pøse), her ein vaska fiskemage.»
1698. Jacob Rasch, Norsk Ordsamling: «Kumler. Boller paa suppen oc saad. Kaldis smaa tryche folck, som er ej næt i positur, og seenfærdig i gang oc gærning.»
1802. Laurents Hallager, Norsk Ordsamling: «Ei komle. En Bolle af Blod eller Lever. Bergen.» «Komperuter. Fiskeboller, lavede af Fiskens Lever eller Rogn. Bergen.»
1873. Ivar Aasen, Norsk Ordbog: «Ei kumla. En Klump; især om sammenæltede Boller af Meel og Poteter etc. til Mad. Voss. Hardanger. Jæderen. Råbygdelaget. Også kaldet Kump, Mandal. Ellers Klubb, Klot, Ball.» «Å kumla. 1) ælte, knuge, trykke sammen. Nordhordaland. 2) røre sammen, omvælte, bringe i Uorden. Søndre Berg, Nordland. (Jfr. Gammel Norsk. kumla: mishandle).»
1881. Alexander Kielland, Arbeidsfolk: «– Sitter angjeldende i små kår? Stor familie? Mange barn? – Mangfoldige og små, hvorsom kumlene på Njå, hr. amtmann. – Kumle? – Hr. amtmannen må unnskylde, det er etslags ... etslags boller av poteter. – Ah! Kartoffelboller! mumlet amtmannen nedlatende.»
1942. Fredrik Grøn, Om kostholdet i Norge fra omkring 1500-tallet og op til vår tid: «Kumpe var på Lista melboller iblandet blod. De spistes meget i slaktetiden. De bruktes også uten blod og var da laget av revne poteter og mel. De kaltes da revkumpe. På Jæren brukte man også begge slags ’kumlå’ (kumler), som de blev kalt der. Man skjelet mellom rødkumle (med blod i) og gråkumle. Man hadde på Lista et ordtak: ’Kumpe og kage sette så mangen mann på kallande klage.’ D.v.s. at man fant ’kage’, nemlig potetkake, å være en udrøi og kostbar mat. Derfor drev de og kumpene sin mann fra gården. Det var tegn på ødselhet om man brukte slik mat stadig. Potetkaker var nemlig ellers bare søndagskost. Fra Kinsarvik kjennes bruken av ’kumler med flåt’, altså med fett over.»
1998. Tobias Skretting, Jæren syng i merg og minne: «Ei kumla. Raspeball. Middagsbolle av poteter og byggmjøl. Kvardagskost. Også om ein rundaktig, liten haug eller fjell, jfr. bruksnamnet Komlarvoddel [komlevoll] på Varhaug og stadnamnet Kummed’l på Reime.»
2019. Norsk Ordbok: «Ei kumle. Klump, serleg klubb, klot, ball, potetball, raspeball. Døme: Kumle med dott, kumle med fleskebit i. Kumle i kamshovud, kumle kokt i makrellhovud. Kjend i samansetningar som blodkumle, eplekumle, fiskekumle, leverkumle, raspekumle.» «Ein kumle. Klump, serleg av mannelort. Klumput menneske. Namdalen, Helgeland.»
DIALEKTMAT 2
Slaktar Skretting
Ei mil vest for Kvalbein ligg tettstaden Varhaug og slaktar Skretting der Reidar Skretting no er slaktar i fjerde generasjon. Skretting er ei kjend bondeslekt i Hå (der lyrikaren Tobias Skretting har røter). Slakteriet vart skipa i 1928. Dei særs smakelege Skretting-komlene kombinerer den vestlandske komle-tradisjonen (med kjøt og kålrabistappe attåt) og den egdske kompetradisjonen (med dott: kjøt, til dømes røykt sauekjøt, inni komlene). Skretting-komla har ikkje berre rikhaldig med tilhøyr, men er så diger at ho rommar ein kraftig dott.
DIALEKTDIKTAREN
General Forsamling
Varhaug er kjend for visesongaren General Forsamling, med sivilt namn Børre Bratland, med uvanleg djup røyst og dystre tekstar, til dømes «Pokalblues» frå ep-en Kjære Gud (2014). I songar som «Å vær sjå mæg» (som hjå Rasch vert hjå sjå) nyttar General Forsamling same blandinga av brei dialekt og bibelspråk som me finn i bibelomsetjinga til Rasch.
Her er ei strofe frå tittelsporet på albumet «Heim te Odland» (2011). Odland (ikkje uttala med å, men med lang o-ljod, som i Ogna) er ei grend mellom Varhaug og Vigrestad. Der ligg Varhaug kyrkje og kyrkjegarden. Merk den dirrande lakoniske sistelina.
Dær står ei grav å vente på mæg
på kyrkjegarden på Odland
Dær står mitt nabn på støttå
Fødde i fem og sytti
Så får mæ sjå koss dæ går
Kjeme æg te himmelen
eller sleppæ æg ikkje inn
Mæ får nesten venta å sjå
Neste veke: «Soga om Stine og Jacob. Tredje og siste del»
Og auren drog me opp paa skraa
med snøret stramt or Hauglands-aa.
Frå «Mi gamle aa» (Håelva) av Jon Line (1862–1949), ven av Garborg.
Ta på deg danse-skonå,
for nå ska me ut på fest
Eg kjenne ganske mange,
men det er deg eg lika best
Frå «Den raude kjolen»
av Asgaut Steinnes, Jærrock
Fleire artiklar
Jeffrey Wright spelar rolla som forfattaren Thelonious «Monk» Ellison.
Foto: Prime Video
Moro for middelklassen
Den er ikkje tung på labben, American Fiction, som gjer det veldig lett å le.
Gjengkrim – ein varsla katastrofe
Det går knapt ein dag utan grove valdshendingar i Oslo. Bak står gjengar og mektige kriminelle nettverk som har vakse fram dei siste ti åra.
Palestinarar på veg ut av Rafah måndag, etter at Israel varsla nye åtak i byen lengst sørvest i Gaza.
Foto: Ramadan Abed / Reuters / NTB
Den raude streken i Rafah
Kanskje skal sluttspelet i Gaza-krigen stå i Rafah. Det blir neppe kort.
For Balázs Orbán, som er politisk rådgjevar for statsministeren, er jobben å halda fast ved dei langsiktige måla til regjeringa mellom alle dei mindre og større oppgåvene i kvardagen.
Foto frå heimesida til Orbán Balázs i regjeringa
Verda ifølgje Orbán
BUDAPEST: I ei ny bok fortel ideologen til Viktor Orbán korleis Ungarn vil utfordra den liberale verdsordninga. Weekendavisen har møtt han.
29 år gamle Jordan Bardella leier det franske høgrepopulistiske partiet Rassemblement National – som omsett til norsk vert Nasjonal samling. Det ligg an til å verte det største partiet i Frankrike ved EU-valet om ein månad. Biletet er frå eit valkampmøte i Perpignan, sør i Frankrike, 1. mai.
Foto: Manon Cruz / Reuters
Eit Europa i mørkare blått
Partia ytst til høgre ligg an til å styrkje stillinga si i Europaparlamentet ved valet om ein månad. Men dei kjem ikkje til å få stor politisk makt, ifølgje diplomat og forskar Sverre Jervell.
Papiravisa