Regionar i Noreg

Håvard Rem

havard@dagogtid.no

Demografiske noregskart ser ein no oftare og oftare i fjernsyn og aviser. Med fargenyansar syner dei folketalsutviklinga i kommunane. Di lenger nord eg kjem i Østerdalen, di mørkare vert fargane for nedgang i folketalet. 

Sentripetalkrafta

På ein kafé ved kommunehuset i Tynset les eg regionavisa i Nord-Østerdalen, som presenterer dei demografiske tala for 2020. Dei sju kommunane har gått i minus, med fleire døde enn fødde. I Røros, den største byen i Fjellregionen, vart det i fjor fødd 43 menneske, medan 67 døydde. Større enn fødselsunderskotet på 24 er den samla folketalsnedgangen. Slik det er fleire døde enn fødde, er det fleire utflyttarar enn tilflyttarar. I år er det 31 færre rørosingar enn i fjor – 40 om det ikkje hadde vore for ei sjubarnsmor. 

I dei andre kommunane er tala dei same, med eitt unnatak. Tolga er einaste kommune i Nord-Østerdalen med fødselsoverskot og folketalsvekst i 2020: 16 tolgingar døydde, og 21 vart fødde.

Kva held dei på med i Tolga? Eg ringjer Sunniva Strypet som har vorte engasjert av kommunen for å snu folketalsutviklinga. Me avtalar å møtast på kommunehuset i Tolga, to mil frå kommunehuset i Tynset. 

Av dei få bustadhusa attmed vegen er påfallande mange utstyrte med Til sals-skilt. Samstundes klagar folk med flytteplanar over at få hus kjem på marknaden i bygdesenteret eg er på veg til. Ei sentripetalkraft har teke tak i den norske folkevandringa, frå den avsides garden til grenda, frå grenda til bygdesenteret, frå bygdesenteret til småbyen, frå småbyen til regionhovudstaden. Mann er manns gaman, heiter det i Håvamål-attdiktinga til nordøsterdølen Ivar Mortensson-Egnund. 

To millionar nye nordmenn

Folketalet i distrikta var torsdag for ei veke sidan tema i Debatten i NRK fjernsynet. Aksel Hagen, fyrsteamanuensis ved Høgskulen i Innlandet og kommunestyrerepresentant for SV i Lillehammer, kritiserte kommunar som kastar bort pengar på slike som Sunniva Strypet i ei fåfengd von om å snu folketalsutviklinga. 

Men er kampen om innbyggjarane eit vonlaust nullsumspel der distrikta er dømde til å tapa? Ikkje om ein ser på tal og fakta. Folketalet i Noreg har auka sterkt sidan flukta frå landsbygda tok til i 1960-åra. I mi levetid har det auka med heile 60 prosent, frå 3,5 millionar i 1960 til nær 5,5 millionar i dag. Under urbaniseringa har me vorte to millionar fleire nordmenn. Med høg vekst-alternativet til Statistisk sentralbyrå (SSB) vil det norske folketalet dobla seg på dei hundre åra frå 1960 til 2060. I Tolga meiner dei det ikkje er heilt usannsynleg at ein og annan av dei to–tre millionane med nye nordmenn kan lata seg lokka til å busetja seg på bygda.

Tolga 2020

Sunniva Strypet har det siste året arbeidd i Tolga 2020, eit treårig folketalsaukeprosjekt initiert av Tolga-Os Sparebank. Ho fortel:

– Då banken fylte 150 år, gjekk han inn med 300.000 kroner årleg i båe kommunane i tre år mot at Tolga og Os gjorde det same. Samarbeidet vart til Tolga 2020 og Vekst i Os. 

– Korleis har de satsa?

– Banken var ikkje berre oppteken av sjølve folketalet, men av alderssamansetjinga. Os satsa på næringsutvikling. Me satsa på dei unge. I dag har me ein høg prosentdel unge. I 2020 fekk me meir tilflytting og fleire fødslar. Det har me sett eit døme på i det siste: Av di me har færre eldre, får me færre vaksinar enn grannekommunane.

– Kva har vore tiltaka?

– Hovudmålgruppa vår er dei mellom 25 og 35 år. I mars i fjor sette me i gang med ein ringjerunde til dei elleve årskulla som vart fødde på Tolga mellom 1985 til 1995, i alt 340 personar. Det tok si tid, for folk var skravlesjuke, midt i ein pandemi. Sånn sett var høvet godt. Hovudspørsmålet var om dei ville vera registrerte i databasen vår, så me kunne kontakta dei om det dukka opp relevante tilbod om arbeid eller bustad. I dag har me godt over hundre namn i basen og god dialog med dei personane. 

– Kvar bur dei no?

– Mange bur i Oslo og Trondheim, somme i Bergen og kring Hamar. Av dei over 30 år hadde ein god del alt flytta attende til regionen, til Tynset og Alvdal, og det er me nøgde med. Dei under 30 var mindre etablerte, og mange av dei ynskte å flytta heim etter kvart. 

– Kva stod i vegen?

– Mest at dei alt var etablerte ein annan stad, med venekrins, skulekrins og ein sambuar dei ikkje fekk med seg. Dei fleste tenkte fleksibelt om mogelege jobbar, men mange var usikre på i kva grad dei ville sakna eit meir urbant liv. 

– Unge kjem hit langvegsfrå òg?

– Kvar femte elev i grunnskulen i Tolga har utanlandsk bakgrunn. Kommunen har ei dyktig busetjingseining, god på integrering. Familiane som kjem hit, vert buande, og somme av dei arbeider no med å busetja andre. 

Det er noko kjent med den lette låtten hennar, med tonefall og uttale òg. Det er som å høyra Therese Johaug frå grannekommunen Dalsbygda. 

– Kvar kjem du frå?

– Frå Tolga. Her har eg mykje slekt. Her har eg vørre med på alle tinga. Når eg er ferdig med masteren sørpå, ynskjer eg meg nok heim på sikt. Det kjem an på jobb og sambuar. 

Utanfor kommunehuset syner ho meg Vidarheim, det nye kulturhuset. Mellom bygga står ein park med sparkane til kommunetilsette. Næraste grannar er sparebanken og jarnbanestasjonen.

– Me ligg godt til. Det kjem par der den eine får jobb i Røros, 25 minutt unna med toget, og den andre i Tynset, eit kvarter unna med Rørosbanen. 

– Kvar ligg bustadprisane?

– Dei er vesentleg lågare her. Ei kommunal tomt kan kosta 50.000 kroner, som òg er tilskotet til einslege og dei med låg inntekt, så for dei er tomta gratis. 

Flokken

Debatten på NRK førre torsdag opna med nokre nykelord. To kvinner i tjueåra frå same vesle bygda vart intervjua. Den eine, utdanna spesialpedagog, hadde busett seg i kommunen med barn og mann. Den andre, som hadde flytta til ein større by, opna programmet med å svara på spørsmålet til Fredrik Solvang:

– Kvifor kan du ikkje flytta heim?

– Lite miljø. Få tilbod. Dei hine har flytta. 

Før programmet prata eg med dotter mi, som bur med mann og barn på heimstaden, ein småby i Innlands-Noreg. Etter fullført utdanning etablerte ho seg der. Men ikkje åleine. Heller ikkje med mann og barn åleine. Ein heil flokk hadde flytta heim. Kvelden før hadde ho vore på veninnetur til ein innsjø nær heimstaden. Dei fem unge kvinnene som møttest ved Follsjø dagen før, og veka før på ein lokal kafé, er kvar for seg ein avgjerande føresetnad for at dei hine vil venda heim.

Alle fem er kring 28 år. Fire av dei har kjent kvarandre sidan dei byrja på det same fotballaget som sjuåringar. Fire har reist ut og teke ei lengre utdanning i ein større by. Alle har fått sambuar eller ektefelle frå heimstaden. Alle fem har fått barn, med månaders mellomrom, og fleire av dei ynskjer fleire. Alle fem fekk på relativt kort tid gode og trygge jobbar i heimkommunen; slike finst om ein har relevant utdanning. Alle har kjøpt seg ein romsleg og rimeleg einebustad med hage og lite lån. Alle fem er del av ei kvardagsleg solskinssoge frå Utkant- og Innlands-Noreg. 

Dei offentlege tilboda er uvanleg godt utbygde i utkantane her i landet. Det einaste tilbodet som mangla for dei fem, var det som den utflytta kvinna etterlyste i Debatten: eit miljø, ein flokk. Kvinne er kvinnes gaman. Det tilbodet laut dei skapa sjølve.

Pensjonistparadiset

Frå Tolga går ferda vidare dei drygt tre mila til den livlege kvilepulsbyen Røros. Elles i det nye Noreg handlar ein på kjøpesentra ved riksvegen. Småbyane ligg øyde. Unnatak er travle bysentrum som i Lillehammer og på Røros. Sistnemnde har vorte eit pensjonistparadis. Hit flyttar AFP-arar, somme av dei aldrande AKP-arar, for å bu i eit historisk bymiljø med alt i gangfråstand. Handleturen er ein gåtur, runda av med eit glas vin eller rørosøl.

Torbjørn Maaø er frå Trondheim, men for fire år sidan flytta han til Røros og det rolege livet han hadde lært å setja pris på som hytteeigar her. 

AFP-arane kjem med kjøpekraft, men ikkje med fødselsoverskot. I 2050 vil Røros ha tre pensjonistar for kvar ungdom, ifylgje SSB. Talet på eldre vil på tre tiår auka med 50 prosent, medan talet på unge går ned 30 prosent. 

Om to skuleklasser vert éin, er det ikkje Torbjørn Maaøs skuld. I fjor henta han heile sju born til kommunen – barneborn. Dottera Nina og svigersonen kom flyttande frå Jevnaker med sju små frå eitt til fjorten år.

Eg møter dei vaksne i Bergmannsgata, vis-à-vis Kaffestuggu, der dei no opnar Rørosbarn som ei fysisk utgåve av nettbutikken dei har med seg frå Austlandet.

Nina Maaø-Ruden fortel:

– Det gjorde noko med gjengen kvar gong me hadde vore her på hytta. Det vart ei anna kjensle i kroppen. Av di me hadde hatt ferie, eller var det noko anna? Kva med å flytta? Ingen våga å seia det høgt. Me har familie på Hadeland òg. Reaksjonane har vore mange. Eg er ein offentleg person.

Sjubarnsmora skriv jamleg tekstar om livet sitt og publiserer dei på den populære bloggen Småbarnsforeldre. Der vert flyttinga diskutert. 

– Eg får høyra at ungane vert rotlause, men det kjenner eg meg ikkje att i, for røtene til ungane er oss, familien dei bur i lag med. Og greinene er venene deira, som det berre vert fleire av no. I den verda me har i dag, har ho på fjorten kontakt med dei på Jevnaker, så mykje at dei møtest òg. Då eg flytta som fjortenåring, mista eg kontakten med venene mine. Ho har større nettverk enn nokon gong. 

Vaksne og born kjem inn frå gata for å sjå. Nytilsette Marianne syner klede og hobbyartiklar høvande for dei mellom eitt og tolv år. Bestefar og dagleg leiar Torbjørn kjem med kaffi til oss kring bordet. Sjubarnsfar Jan-Anders er ute. Tobias (1), Daniel (2), Oda (4), Jonatan (5), Matilde (9), Markus (10) og Amalie (14) er i barnehage og skule. Mor fortel:

– Det er flest mødrer som fylgjer meg, og dei har vore uroa på vegner av borna. Men ein skal ikkje undervurdera born. Dei er så gode til å ta imot andre menneske. Born inkluderer. Det vert vanskelegare di eldre ein vert. Me har så mykje å læra av dei. Borna våre vert godtekne som dei er. Det er stort mangfald her, med kring 50 born i årskullet. I ungdomsskuleklassen til Amalie er dei nær 30 elevar, og dei kjem ikkje berre frå Røros. 

Hamran

På veg søretter att svingar eg av fylkesvegen ved Tolga kyrkje, ikkje mot aust og sentrum, over Glomma, men opp i lia i vest, mot hoppbakken. Eg vil sjå Hamran, byggjefeltet Strypet fortalde om, marknadsført som «Fjellregionens vakreste tomter». Lenge låg det uutvikla, men dei mange telefonane frå Tolga 2020 har gjort at kommunen no arbeider for å få utvida feltet.

Utsynet er spektakulært. Der nede går fylkesvegen, Glomma og jarnbanen side om side, med bygda midt imellom. Mange av dei som vender heim, ynskjer å byggja på Hamran. Truleg har somme av dei ikkje berre prata med Tolga 2020 og Sunniva Strypet, men med kvarandre òg.