Ukraina

Svein Gjerdåker

svein@dagogtid.no

Den unge russiske soldaten kryp framover i skyttargrava medan han prøver å gøyma seg så godt han kan. Eine foten er skoten og øydelagd. Dei siste minutta av livet er han filma frå ein ukrainsk drone. Til slutt slepper dronen bomba og spenger den unge mannen sund.

Det er oktober. Eg er på veg tilbake til Kyiv att og sit på nattoget og ser på dei mange videoane som ligg på Telegram-plattforma «Dead Russian Soldiers». Ein orgie i vald og drap.

Kor mange russarar som så langt er drepne og skadde, er uklart. Skal eg tru den ukrainske avisa Pravda, som dagleg legg ut russiske tapstal, er talet no over 300.000. Berre dei siste vekene har russarane ofra fleire tusen menn i freistnaden på å ta byen Avdijivka.

Lagnaden til den gamle, vesle byen Avdijivka i Donetsk, der 500 menneske omkom under Stalins hungersnaud, har vore katastrofal, med krigshandlingar sidan 2014. No i desse dagar slåst dei om ein folketom, utbomba grushaug.

Tapa har vore enorme på ukrainsk side òg. New York Times meinte i august å kunna sitera amerikanske kjelder på at over 70.000 ukrainske soldatar var drepne sidan februar 2022. Og langt over 100.000 var skadde.

Det er sju månader sidan sist eg var i Kyiv. Denne krigen vil vara lenge, og eg har lova meg sjølv å reisa til Ukraina minst to gonger i året for å bli mint på kva krigen handlar om.

Den 110 mil lange fronten har flytta seg lite sidan i vinter. Framleis okkuperer Russland nesten ein femtedel av Ukraina. Heime har eg eit europakart frå 1989 på veggen. Å sjå eit kart over dagens Ukraina med områda som russarane har okkupert, er som å sjå Europa-kartet med oppdelinga i Vest- og Aust-Tyskland.

– Det høgste ønsket eg har, er å koma meg ut av Ukraina ei vekes tid for å kunna slappa av frå dei russiske dronane som stadig kjem inn over Kyiv, seier 20-år gamle Dmytro.

Eg har samtalar med seks ungdomar medan eg er i Kyiv – Dmytro, Artem, Sofiia, Arseniy, Pastia og Valehtyn – som alle når som helst kan få brev om at dei skal møta ved fronten.

Særleg møtet med Dmytro og Arseniy gjev inntrykk. Dmytro får ofte panikkanfall når han høyrer dei iranske dronane koma inn over byen – eller mopedane, som dei vert kalla, fordi dronane hyler på same måte som ein moped på fullt turtal.

– Eg er redd for å verta drepen av dronerestane som dett ned etter at dei er sprengde av luftvernet, seier han.

Arseniy fortel at han frå 14. etasje i blokka han bur i, har godt utsyn til dramaet som skjer på himmelen over Kyiv når dei russiske dronane vert skotne ned. Det er som eit fyrverkeri når dei glødande restane frå dronane fell mot bakken.

Og verre skal det verta. No har russarane fått ein ny type drone – Izdeliye-53. Det er små dronar på tre til fem kilo med innebygde sjølvstyrande system som gjer at dei kan programmerast og på eiga hand styra mot definerte mål. Dei små dronane kan nyttast i masseåtak, og lyden er ikkje lenger som ein moped, men som ein sverm av grasklipparar.

Dmytro seier han vil stilla til teneste om innkallinga kjem, men meiner at han ikkje er skikka til å vera soldat. Eg kan heller ikkje sjå for meg den plaga guten liggjande i ei kald og våt skyttargrav og skyta mot alt som rører seg.

Heller ikkje Arseniy høyrer heime i krigen, meiner han. Han er patriot, støttar krigen, men vil ikkje inn i militæret. «Eg er ikkje ein som kan drepa, men eg kan gjera ein innsats for landet på anna vis.»

I redsla for å enda som soldat planla han ei stund å kjøpa seg falske papir på at han ikkje er stridsdyktig, for så å koma seg ut av landet. «Men eg slo det frå meg. Det er for risikabelt. Vert du teken, får du fengselsstraff.» Men mange har teke sjansen. Det er ikkje vanskeleg å skaffa seg falske papir. Korrupsjonen er framleis stor i landet.

Eurostat melder at til saman 650.000 ukrainske menn mellom 18 og 64 år er registrerte i EU og EØS-landa. Berre i Tyskland skal det vera 200.000 ukrainske menn mellom 18 og 60 år.

Nyleg vart ein dronevideo offentleggjord som syner 14 menn som vart stogga på veg til Moldova. 2000 dollar hadde dei betalt for å få hjelp over grensa. Sidan februar i fjor skal 20.000 menn i vernepliktig alder ha vorte tekne på veg ut av Ukraina.

Men alle ungdomane eg tala med, meinte at krigen må halda fram. Artem er viljug til å ofra livet om det trengst. Far hans, frå Luhansk, hadde vore i krigen sidan 2014, men vart drepen i vår.

Sofiia er frå Krym, der foreldra bur og ikkje kjem seg ut. Ho er student og hjelper til på fritida med å passa etterlatne hundar og kattar. Ho trur at fleire og fleire kvinner må inn i krigen, og vil delta om ho vert kalla inn. Det vil Pastia òg. Han har ein onkel som er offiser i militæret.

Valethyn trur han kan verta kalla inn når som helst. Han ynskjer å delta i krigen, men er usikker på korleis han vil reagera når han fyrst får innkallinga.

Arseniy, 20 år, frå Kyiv. Dmytro, 20 år, fry Kyiv. Olena Kulygina frå Nova Kakhovka.

Eg skjønar godt redsla. Kvar kveld etter portforbodet les eg i boka Poltava. Fortellingen om en hærs undergang av den svenske forfattaren Peter Englund. Boka handlar om då kong Karl den 12. og den svenske hæren vart slegne av russarane og Peter den 1. ved Poltava aust for Kyiv i 1709. Nederlaget gjorde at den svenske stordomstida var over – og den russiske starta.

Skildringane til Englund syner i full breidd krigens tragedie: «Kuler som trengte dypt inn i kroppen og pungterte indre organer, var skjebnesvangre, og soldater med tarminnhold som rant ut i bukhulen, kunne stort sett bare vente på døden.» Det er som om han skildrar videoane på Telegram.

300 år seinare får Englund sjølv innsikt i kva som møtte landsmennene hans i Ukraina på 1700-talet. Tidlegare i år var han ved krigsfronten i Bakmut. I fleire essay i Dagens Nyheter skreiv han om slaget om byen: «Ein granat som eksploderer nær nok, kan halshogga, sprengja av armar og bein, skjera ein person i to, venda kroppen, gjera han til eit samansurium av innvolar og lemer, til ein tom sekk av svart hud, slå han i bitar, slå han i små, små bitar, fordampa han, få han til å forsvinna utan spor.»

Neste dag dreg eg, saman med Trond Andreassen som er med meg på turen, til ein av dei mange gravplassane for drepne soldatar i Kyiv. Eg tel 600 graver. Det er fullt av friske blomar, kransar, flagg og bilete av dei drepne. Familiemedlemer eller vener sit ved fleire av gravene og ber. Ei yngre kvinne pratar stilt til ein avdød.

Kor lenge skal dette halda fram? Er det ikkje på tide å få avslutta krigen? Dei fleste krigar endar med ein fredsavtale der begge partar av ein eller annan grunn ser seg tente med å avslutta krigen. Vil ikkje Ukraina-krigen enda slik òg? Har ikkje den ukrainske motoffensiven i sommar og haust synt at slaget i praksis er tapt? Nyleg har sjølv den ukrainske militærsjefen sagt at situasjonen ved fronten er fastlåst.

Og kor lenge kan og vil USA, Nato og Vesten halda fram med å pøsa inn våpen til Ukraina, men likevel for få våpen til at Ukraina skal kunna slå Russland tilbake?

Vi i Vesten kan vel leva med at krigen vert avslutta og nokre ukrainske område vert «avnazifiserte» og hamnar på russiske side? Så kan ikkje Ukraina berre gje frå seg Donbas og Krym, der bur det jo uansett grupper av folk som visst nok vil vera ein del av Russland?

Å avstå landområde etter ein krig i Europa er heller ikkje noko nytt. Nord-Slesvig vart tilbakeført frå Tyskland til Danmark etter første verdskrigen, Vest-Preussen hamna i Polen, delar av Sachsen til Tsjekkoslovakia og Alsace-Lorraine gjekk tilbake til Frankrike.

Finnane avstod delar av Karelen til Sovjet etter vinterkrigen. Etter andre verdskrigen måtte Tyskland gje frå seg Schlesien – og Königsberg, den gamle hansabyen og hovudstaden i Aust-Preussen, fødebyen til Immanuel Kant vart overteken av Sovjet.

Eg dreg til den vesle byen Butsja utanfor Kyiv. Eg må skjøna meir av krigsviljen til ukrainarane og den grunnleggjande redsla dei har for at Russland skal vinna krigen. Eg var godt førebudd, men alt medan vi passerer kontrollpostane ut av Kyiv, er stemninga dyster. Når eg ser gatene eg kjenner att frå bileta der drepne låg langs fortauskanten, er det som om likstanken og lyden av geværskot framleis ligg over byen.

Saman med Trond og tolken vår Gabriella, dotter til vår eigen skribent Andrej Kurkov, står eg framfor minnesmerket ved Sankt Andreas-kyrkja og ser på namna på dei som vart massakrerte då russarane okkuperte byen i mars i fjor.

Ukrainske styresmakter meiner det var 458 drepne i massakren, FN meiner det var mellom 73 og 178. Nokre av dei massakrerte vart lempa i massegraver, andre låg att på gatene. Dei fleste skotne i hovudet frå kloss hald, fleire av dei bakbundne.

Ei eldre kvinne slepper oss inn i kyrkja så vi får sjå biletdokumentasjonen av massakren som står på stativ langs veggene. Eg festar meg ved eit bilete av ein mann som ligg på gata med sykkelen halvt over seg. Hunden er i live og ligg og vaktar på eigaren.

Den føderale påtalemakta i Karlsruhe som spesialiserer seg på krigsbrotsverk, har fått tilgang til store mengder dokumentasjon av russiske ugjerningar i Ukraina. Utfordringa er å prova kven som står bak.

Det er ei enorm mengd overgrep Russland må stå til rette for når – og om – den tid kjem. Ei av undersøkingane til påtalemakta i Karlsruhe handlar om eit område nord i Kyiv der 266 sivile bygningar, mellom dei 17 skular og barnehagar, vart bomba. Ei anna undersøking handlar om skytinga mot sivile som flykta i bilar frå Kiev dagen etter invasjonen. Ved eit vegskilje i Hostomel skal namngjevne medlemmer av den russiske nasjonalgarden ha skote i timevis mot flyktningane.

Eller den russiske tvangsflyttinga og deportasjonen av ukrainske born frå krigsområda i Ukraina. I den samanheng har straffedomstolen i Haag alt teke ut arrestordre mot den russiske presidenten og det russiske barneombodet for brot på krigens reglar.

Eller alle valdtektene, all torturen. Og sjølvsagt Butsja-tragedien. At russarane massakrerte mange i Butsja, er det ingen tvil om, trass i dei fantasifulle forklaringane til russarane. Men var det ein ordre frå ein høgareståande offiser? Eller var det soldatane sjølve som gjekk amok? Det finst opptak av fleire radiomeldingar der soldatar skryter av drapa, men så langt er det ikkje avdekt ein konkret ordre om massakre.

På nattoget tilbake til den polske grensa hamnar eg i ein firemannskupé med tre kvinner. To av dei eldre kvinnene spanderer ukrainske kiwiar frå ein stor plastpose. Eg tek for meg neve etter neve og får berre smil tilbake.

Eg kjem i samtale med den tredje kvinna, Olena Kulygina. Langt mot natt gjev ho meg ei sterk skildring av livet hennar under krigen. Mora er fødd i Russland, og sjølv snakka Olena russisk til ho var 20.

Olena voks opp i byen Nova Kakhovka i Kherson-fylket i ei nietasjes blokk med 72 husvære. Byen er no teken av russarane. Det skal visst vera fem familiar att i den store blokka. Kanskje dei støttar russarane, seier ho, men ho veit ikkje.

Ho fortel at ho ikkje har hatt kontakt med slektningane i Russland sidan 2014.

– Eg har ikkje orka å snakka med dei etter at dei påstod at russarane kriga i Donbas for å berga dei frå ukrainarane.

– Kva synest du om russarane, spør eg.

– Eg synest synd på dei. Dei manglar verdig framferd.

Svaret overraskar meg. Dei fleste svarar i langt hardare ordelag.

Olena arbeidde ved det katolske universitetet i Lviv då krigen kom. Ho skjøna fort at ho ikkje hadde anna val enn å bidra det ho kunne for at «mora skulle få heimen tilbake».

I april i fjor reiste ho til Zaporizjzja, tok til å samla inn pengar på Facebook, kjøpte medisinar og frakta dei til sjukestovene som er sette opp 10–15 km før nullpunktet – sjølve krigsfronten. No skal ho ein kort tur til USA for verva gjevarar i kyrkjelydar ho har kontakt med.

– Er all lidinga og alle dei døde verdt det, spør eg.

– Vi har ikkje noko val. Alternativet er at Russland tek resten av Ukraina, bit for bit.

Eg legg meg til slutt i overkøya. Medan eg kjenner kor nattoget akslar seg og hiv seg fram gjennom vindsoget, slår det meg at dei okkuperte områda i Ukraina er vår tids Aust-Tyskland.

Den nye muren er dei endelause minelagde russiske skyttargravene. Stasi-hovudkvarteret i Aust-Berlin har flytta 200 mil austover til Mariupol. Stalinistane i DDR mura inne 18 millionar tyskarar i 40 år. No vil russarane gjera det same med dei som er att i dei okkuperte områda.

Svein Gjerdåker

Svein Gjerdåker er ansvarleg redaktør i Dag og Tid.