Erlend Skjetne

gamaldans@hotmail.com

Langs vegen frå Varangerbotn til Tana er bjørkeskogen snaueten, svart, dyster. I all hovudsak er syndaren ein art som heiter fjellbjørkemålar, men den brune haustmålaren kan til ein viss grad vera medansvarleg. Fjellbjørkemålaren kan formeire seg sterkt og byrja masseåtak.

Heldigvis produserer bjørketrea, etter eit slikt åtak, antibeitestoff som gjer lauvet mindre freistande for målarane. Mindre næring inneber færre individ og betre tider for bjørkeskogen. Men etter fire års tid er det slutt på produksjonen av antistoffa, og fjellbjørkemålaren byrjar igjen klekkje ut skumle planar.

Vuoi min deatnu

Eg er glad når vi har lagt det hustrige synet bak oss og endeleg skimtar Tanaelva. Ordren smell med ein gong frå baksetet:

– Tanabreddens ungdom!

Vi har som ein regel i bilen at vi alltid må høyre på lystig musikk, dette for ikkje å risikere at stemninga blir dårleg. Sputnik, Boney M, The Dubliners – det finst mykje lystig musikk. Tanabreddens ungdom er svært lystig musikk, og i Tana må vi høyre på dei.

Eg oppdaga denne gruppa i ein NRK-serie frå 70-åra, Fra vest til øst i Finnmark, der den eine episoden er sett til bygda Båteng i Tanadalen. Her står fem unge menneske i gákti, kufte, med Tanaelva og nokre vêrbitne gardshus i bakgrunnen. Dei har nyleg gjeve ut den fyrste LP-en sin, spelar på gitar, tromme, tamburin – og joikar og syng. Dei vart snart kjende som pionerar i arbeidet med å gjera joiken tilgjengeleg for allmugen.

I ymse festlege lag har eg presentert dei trønderske venene mine for Tanabreddens ungdom, Deatnogátte nuorat, og sjølv om dei kanskje ikkje er like bergtekne som eg, ser dei absolutt kvalitetane. Det vitnar om ein viss kompetanse at dei no, i bilen, kranglar om kva låt av Tanabreddens ungdom vi skal høyre fyrst.

Det er ikkje unaturleg å byrja med den største hiten deira, joiken om «Deanu Májjá», som endåtil hamna på Norsktoppen. «Deanu Májjá lei go,/ Guovdageainus lei go,/ Guovdageainus vulggi./ Mangas vulgge mangái,/ i oktage su occon.» Allsong er ei vanskeleg øving når ein ikkje meistrar korkje teksten eller språket, men i attdikting blir dette: «Tana-Maja var ho,/ i Kautokeino var ho,/ frå Kautokeino drog ho./ Mange reiste etter,/ ingen av dei fekk ho.»

Dei to siste linene skal Tanabreddens ungdom ha lagt til sjølve, men sikkert er det at Tana-Maja var ei høgst reell kvinne, Maria Ravna, fødd i bygda Bonakas på vestsida av Tanaelva i 1921. Ganske riktig var ho ettertrakta mellom unge menn, og det stemmer òg at ho arbeidde i Kautokeino, som tenestejente. Så forsvann ho utan førevarsel i 1943, og viste seg seinare å ha flykta til Sverige. Det gjekk rykte om at Tana-Maja hadde hamna på kant med nazistane, men sjølv snakka ho ikkje eingong med borna sine om fortida i Noreg, så dette er uvisst. Ho levde resten av livet i Sverige.

«Deanu Májjá lei go,/ golma gielda fávru go», går dei siste linene i låta: «Tana-Maja var ho,/ tre kommunars venleik.»

Deltaet

Tanaelva er 361 kilometer lang. I 256 av desse – frå området nær Karasjok tettstad der elvane Karasjohka og Anarjohka renn saman, og heilt opp til Polmak – utgjer ho grensa mellom Noreg og Finland. Dette dalføret er sant å seia i lengste laget; i mil etter mil gjer ein inkje anna enn å køyre langs elva og stire over på skogen i Finland. Men for å unngå tropevarmen i innlandet skal vi heller fylgje elva nordover mot utlaupet.

Gjer ein avstikkaren til Høyholmen, er ein midt ute i naturreservatet Tanamunningen, som har status som Ramsar-område fordi det er særskilt viktig for trekkfuglar. Vegetasjonen er òg spesiell; her finst dei største strandengene i Nord-Noreg og det største deltaområdet i Noreg som ikkje er vesentleg påverka av inngrep. Den breie elva fraktar med seg store lausmassar som blir avsette i sandbankar, miljøet endrar seg stendig, næringsproduksjonen er stor og fuglelivet yrande. I nord strekkjer Tanafjorden seg ut mot havet.

Rett aust for munninga, i bygda Austertana, ligg berget der Elkem Tana driv verdas nest største kvartsittbrot. Men dette ser ein ingenting til frå Høyholmen ein skybleik sumarkveld. Himmelen speglar seg i vatnet, berre fuglane gjev nokre småe tonar ifrå seg.

Blenk av sol på snø

Kva er det med Finnmark? Eg får dette spørsmålet innimellom, men synest aldri at eg greier å svara særleg godt på det. Eg syner heller til ein passus frå sokneprest Sigurd Berg i julenummeret av Samenes venn i 1926, eit tidsskrift gjeve ut av Norges Finnemisjonsselskap: «Finnmark er motsetningenes land. Selvhjulpenhet og hjelpesløshet, overflod og nød, vakker kristendom og heslig synd veksler som midnattssolens overflod av lys med vintertidens seige mørke. […] Et land så rikt på skjønnhet og velstand, snart så vemodig grått og fattigslig. Et land for overdreven optimisme, et land for håpløs selvoppgivelse.»

Ein kan seia mykje om desse orda, men ein viss poetisk kvalitet har dei utvilsamt. Dei renn meg i hug når vi køyrer frå det grøne Tana opp på fjellet og ut mot nordsida av Varangerhalvøya. Høgfjell er det ikkje, berre 300–400 meter på det høgste, men berget er mørkt og nake, og snøen ligg i skråningane. Når vi stoggar for å stille svolten med sigarettar, er vinden så sterk at vi knapt får fyr. Men plutseleg bryt nokre solstrålar igjennom skyene, glitrar ein augneblink i snøen – og nauda er nok ein gong snudd til overflod.

I eit kryss som heiter Gednje, deler vegen seg, og ein må velja om ein vil til Båtsfjord eller Berlevåg. Overnattinga vår er i Berlevåg, så passasjerane blir ikkje blide når eg svingar av mot Båtsfjord. Men eg veit at om vi hamnar på Neptun pub i Berlevåg i kveld, må eg vente heilt til i morgon med å få oppleva Båtsfjord og Syltefjord – og det blir for lenge. Eg druknar alle innvendingar i Tanabreddens ungdom.

Høge tal

Nokre har kalla han fiskerihovudstaden, tettstaden inst i Båtsfjorden, og det ligg unekteleg mange båtar i hamna. Dei 2200 sjelene bur såpass tett at ein får ei viss bykjensle, iallfall like mykje som ein kan få i einskilde «byar» i Trøndelag. Kring ein fjerdedel av innbyggjarane her er arbeidsinnvandrarar.

Båtsfjord har elles det særtrekket at så å seia alle innbyggjarane bur i kommunesenteret; det finst ingen andre busette bygder. Før hadde dei i det minste Hamningberg, som riktig nok aldri har hatt direkte vegsamband med resten av kommunen – og i tillegg altså Syltefjord.

Om ein uforvarande køyrer gjennom den frodige elvedalen inn til Nordfjord i Syltefjord, vil ein ikkje utan vidare tru at bygda er fråflytt. Mange av husa blir nytta som fritidsbustader, og i det gamle skulebygget får vi kjøpt oss kaffi og vaflar. Men det bur altså ingen her lenger, ikkje fast.

Frå Ytre Syltefjord – som òg var eit viktig fiskevær, men utan vegsamband – forsvann menneska alt kort tid etter krigen. Likeins var det med Makkaur endå lenger ute, ein stad som i dag er mest kjend for fyret sitt. Kapellet som vart bygd i Makkaur i 1934, vart flytt inn til Nordfjord i Syltefjord i 1955. Så heldt Nordfjord stand inntil slutten av 80-åra, då lysa vart sløkte også der.

Såleis miste Noreg det høgste postnummeret sitt, 9992 Syltefjord. No er det Båtsfjord som har overteke rekorden, med fattigslege 9990.

Tetrapodar

Vegen mellom Båtsfjord og Berlevåg blir kalla Ishavsveien. Det namnet har reiselivsnæringa her oppe neppe einerett på; mellom anna vart same nemning brukt om den gamle vegen frå Rovaniemi nordover til Liinahamari ved Petsamofjorden den gongen Finland enno hadde ein nordleg kyst. Det var forresten den fyrste bilvegen i verda som nådde Nordishavet.

Men namnet høver. Dei siste mila, frå det godt ivaretekne fiskeværet Kongsfjord utover mot Berlevåg, er det nesten så sjøsprøyten står inn gjennom ventilasjonsanlegget. Utan «forstyrrende skog», som ein turistbrosjyre så vakkert formulerer det, kjem skiferlaga i havklippene verkeleg til sin rett. Havørna er godt kamuflert, men ho sit der på ein diger stein og stirar ut i blået. Ei lita trøyst for at vi ikkje kom oss til Makkaur fyr, er det at vi her kan skode Kjølnes fyr, rett ved vegen.

Eg må elles berre innrømme at eg lenge har hatt romantiske fantasiar om Berlevåg, og at det byrja med filmen Heftig og begeistret. Denne vart ekstra spesiell fordi det skulle syne seg strabasiøst å få sett han. Farmora og farfaren min tok meg med til kinoen på Melhus, der det berre var framsyning ein gong kvar fjortande dag. Salen var fullsett då kinosjefen slukøyra måtte koma ut og innrømme at dei diverre hadde mist sjølve filmrullen, han var rett og slett borte. Så måtte vi vente, då, i endå mange veker. Men då filmen til slutt dukka opp, innfridde han i høgste grad – og det gjer han enno i dag.

Seinare ein gong reiste eg med Hurtigruta frå Vardø til Trondheim. Det var i påska, ei fin og billeg tid for ei slik reise, sjølv om vêret tidvis var rufsete. Å gå inn til Berlevåg var noko av det eg gledde meg mest til. Båtsfjord gjekk bra, men Berlevåg ligg vesentleg meir utsett til, berre skjerma av den kunstige moloen.

Han er laga av tetrapodar, som vil vera velkjende for alle som har sett den nemnde spelefilmen. Desse firearma betongkonstruksjonane, kvar og ein med ei vekt på mellom 15 og 25 tonn, blir i moloar fletta inn i kvarandre for å gje ein formidabel samla styrke som skal gjera det vanskeleg for havet å flytta dei. Opphavleg vart dei utvikla i Grenoble; Berlevåg fekk dei etter at storm raserte den gamle Svartoksenmoloen i 1959. Men akk: Trass i tetrapodane greidde ikkje Hurtigruta å ta meg inn til Berlevåg. Vinden var så sterk at vi måtte segle forbi, over Tanafjorden i retning Mehamn.

Pensjonat og hotell

Stor er difor gleda når vi no endeleg kjem fram og kan gå inn på pensjonatet og nyte ein finsk ingefærlikør vi kjøpte på vinmonopolet Alko i den finske grensebygda Nuorgam. Eg hadde eigentleg tenkt å sensurere det faktum at vi stakk innom der då vi var i Tana, for det heiter vel «harryhandel» sjølv om ein fer til Finland og ikkje Sverige? Men no kom sanninga altså likevel for dagen. Vel å merke blir det berre ein einaste liten pjolter på rommet, for vi må jo utforske omgjevnadene.

Kva er så Berlevåg? Berre nokre hus, røysa saman på slump – vil ei vond tunge kunne innvende. Til skilnad frå Båtsfjord, som slapp billeg unna, vart heile Berlevåg brend til grunnen hausten 1944. Mange av dei som stakk seg unna evakueringa ved å gøyme seg i fjellholer og det som verre var, berga seg gjennom vinteren ved å snu båtar på hovudet og bu under dei.

Det er altså langt mellom dei arkitektoniske perlene i Berlevåg i dag, og til liks med Vardø har staden eit visst preg av forfall. Ein veit ikkje om ein skal le eller gråte når eit skilt på veggen av eit fråflytt eternitthus i hjørnet av ein sliten asfaltplass full av sølepyttar har påskrifta: «Parkplassen». Men dette er også sjølve sjarmen: Berlevåg må aldri bli ein polert «waterfront» og «marina» med overprisa restaurantar og eit luksushotell kalla Quality Hotel «Sjarken» eller «Ankeret» – då er det ikkje lenger Berlevåg.

Malapropos hotell: Dei prøvde seg ein gong med eit krykkjehotell i Berlevåg. At krykkja som art har gått kraftig attende dei siste tiåra, skal eg på ingen måte trekkje i tvil, men i Berlevåg får ein stadfest at dette likevel er den talrikaste måsearten i verda. Det høyrest ut til å vera millionar av krykkjer her, og dei bur på kvar ein vindaugskarm.

Krykkjeinvasjonen har vore så overveldande at somme har sett seg nøydde til å flytte. Den kommunalt regisserte oppføringa av såkalla krykkjehotell – konstruksjonar litt utom bygda der krykkjene skulle få byggje reira sine usjenert – var eit forsøk på å skapa fred mellom krykkje og menneske. Men krykkjene var arrogante nok til å takke nei, dei aksepterte ikkje dette dårleg løynde forsøket på utfrysing, og hotellet vart ståande tomt.

Delikatesser

Trass i alt dette har Berlevåg eit visst ry som kulinarisk høgborg, utelukkande gjennom langnovella Babettes gjestebud (1950) av Karen Blixen. I denne forteljinga søkjer ei kvinne som heiter Babette, tilflukt i nettopp Berlevåg etter oppstanden kring den revolusjonære Parisarkommunen. I Frankrike var ho gourmetkokk, men i Berlevåg gjer ho teneste hjå eit par eldre systrer. Så vinn ho plutseleg ein masse pengar på eit gamalt lodd og steller i stand eit sjudundrande selskap. Vel, gjestene er stort sett norske fiskarbønder som ikkje forstår seg på gastronomi, og dei er tunge å dra i gang. Men stemninga stig, og etter kvart blir arrangementet svært så dionysisk.

Herreklubben Harmonien i Trondheim er mellom dei mange som i nyare tid har gått til store eksessar for å attskapa Babettes gjestebod ned til minste detalj, men då med eit ganske anna samfunnssjikt kring bordet.

Eg har ikkje finlese Karen Blixens biografi, men eg tek meg i å mistenkje at ho aldri sette beina sine i Berlevåg. Det er iallfall smått mystisk at historia byrjar med orda: «I Norge er der en lang, trang fjord mellom høye fjell. Den heter Berlevågfjorden. Ved foten av fjellene ligger Berlevåg by, som en leketøysby av små byggeklosser, malt i grå, gule, hvite og andre farger.» Ein undrar: Fanst det verkeleg ikkje eit bilete av Berlevåg som Blixen kunne få sjå – eller i det minste eit noregskart?

I staden for skjelpaddesuppe og vaktlar i sarkofag byd Neptun pub på pizzabuffet. Gin tonic serverer dei i store mjølkeglas, utan noka plagsam sitronskive på kanten.

Neste morgon blir eg vekt av krykkjene.