Regionar i Noreg

Håvard Rem

havard@dagogtid.no

Eg har køyrt bilen i grøfta. På ferda kring innsjøen Savalen, delt mellom Tynset og Alvdal kommune, på ein smal privatveg, opphavleg ein seterveg frå Alvdal til Røros, utan brøytestikker, sklei høgre framhjul ned i ei usynleg grøft, som ei fangstgrop under eit kvitt, svikefullt dekke av snø. 

Hjul

Næraste bergingsbil står på Tynset. Før eg rekk å ringja, kjem ein Land Rover, og snøgt er eg på vegen att. Eit par kilometer seinare er det eg som hjelper ein annan bil opp på vegen. 

Hjultransport endra verda. Då indoeuropearane tok over Europa, skal det ha vore med hjul som våpen. Skip erobra verdshava, hjulvogner landjorda. Er vegen vatn, nyttar ein skrog. Er han land, nyttar ein hjul. Men kva når ein fer på noko midt mellom fast og flytande, på snø og is? Og kvifor har Nord-Østerdalen ein så rik kultur for ferdsle på is og snø? 

Fjellregionen

Med kulde tenkjer me nord, men Nord-Østerdalen har ikkje vinter halve året av di regionen ligg så langt nord, men av di han ligg så høgt. Kulde handlar ikkje om himmelretninga, men om himmelen. Det er 50 minusgrader utanfor vindauget i eit fly over Rwanda, eit land som ikkje er brun­svidd, men av dei grønaste eg har sett, av di det ligg meir enn 1000 meter over havet. 

Høgd over havet definerer skilnaden på Sør- og Nord-Østerdalen, heilt ned til namnet. I det interkommunale samarbeidet heiter Nord-Østerdalen Fjellregionen. Kva for fjell? Dovre. Savalen er ein del av Dovrefjell. 

Fyrste gongen eg kom til Østerdalen, åtte år gamal, kom eg frå nord. Etter å ha vitja slekt på Sunnmøre og i Trøndelag la far min heimturen gjennom Østerdalen. Me forlét Trondheim ein varm sumardag, bror min og eg i kortbukser. Då me velta ut av baksetet i Røros, hakka me tenner. 

Dei sju kommunesentera Røros, Tynset, Alvdal, Tolga, Folldal, Os og Engerdal ligg alle frå 500 til 700 meter over Trondheimsfjorden. Kor høgt er det? Frå Oslofjorden når du ein førebels topp på Tryvannshøgda, 533 meter over havet. Høgt i Oslo er lægst i Nord-Østerdalen. 

Med 10.000 kvadratkilometer har Fjellregionen flatemål som Rogaland. Om heile fylket, med Jæren og Stavanger, låg kring 600 meter over havet, varte ikkje vinteren i nokre veker, men i eit halvt år. 

Skrog

Dei som kom seg til Europa på hjul, laut læra seg alternative framkomstmiddel når dei fór nord i Fjellregionen. Halve året er vegane korkje vatn eller land, men ein mellomting, og på mellomtingen, snø og is, hard og fast, laus eller blaut, gjeld same lov for ferdsle som på land og vatn: Di hardare underlaget er, di snøggare og betre går det. På asfalt nyttar ein smalare sykkelhjul enn på kløvvegen. Di større fart på sjøen, di fastare vert vatnet, og di smalare skrog kan ein nytta. 

Slik er det på snø og is òg. Di lausare han er, di breiare «skrog» nyttar me, og di langsamare går det. Fartøy omfattar så ulike skrog som på katamaran og eike, eit uthola tre. På snø og is nyttar ein alt frå slede og truger til ski, spark og skeiser, framkomstmiddel ein møter overalt i Nord-Østerdalen i vinterhalvåret. Om dei sørfrå kom hit på hjul, kom dei nordfrå på slike. 

Spark

Sparkstyttingen, ein slag ståkjelke, vart avbilda i Nederland på 1700-talet, vart omtala skriftleg i Sverige på 1800-talet, og vart vanleg i Noreg tidleg på 1900-talet, men ingen stad har eg sett ein sparkkultur som i Nord-Østerdalen. 

Dei fyrste serieproduserte sparkane hadde for hundre år sidan tremeiar, men fekk med kvart smalare og snøggare meiar av stål, kan henda av di underlaget på vintervegane vart fastare med alle bilane som kom – store bilar òg, bergingsbilar og brøytebilar, ikkje berre med snøplog, men med sand og salt på lasteplanet. Då vart det vondt å sparka. 

Då eg var avisbod i tidlege tenår, og snøen kom, tok eg avisveska, som i sumarhalvåret hang bak på sykkelen, og hekta henne på sparken. Eg hugsar godkjensla på tidlege vintermorgonar i ein kjend sving nedst i ein bakke når farten vart så høg at eg lena meg over, og meiane vart to parallelle bogar. Eg minst ikkje at vegen var strødd. 

På Tynset står sparkkulturen så sterkt at dei strør berre halve fortauet – godt nok for vanlege sparkar, men ikkje for dobbeltsparken på samvirkelaget. Tynsetingane dreiv den siste sparkfabrikken i landet, til dei i fjor la ned produksjonen. Men sparkmonumenta står att. På Savalen står ein om lag fire meter høg spark, men ein endå større står på torget i Tynset – drygt fem meter høg, nær tolv meter lang og to tonn tung, teikna av trekunstnaren Asmund Vårtun frå Alvdal, sjølvsagt laga i furu.

Skeiser

Skeiser av dyrebein, med hol til reimar, gjerne med ein spiss stav til staking, har vore eit viktig framkomstmiddel på frosne vatn og glatte vegar. Snorre fortel om dei. Etter at skeiser som framkomstmiddel kom heilt i skuggen av snøggskeising, har turskeiser på elver og vatn vorte populært att i seinare år. 

Dei har nok vore meir nytta på fjordane enn i fjella, men Nord-Østerdalen har skeisetradisjonar òg. Høgd vart viktig for snøggskeisinga i førre hundreåret då idretten framleis gjekk føre seg utandørs. Høgd gav tynnare luft, lægre luftmotstand og snøggare is. Verdsrekordar vart sette i fjella, på banar i Almaty (Alma Ata, 1691 moh.) og Inzell (691 moh.).

Med i soga høyrer snøggbanen på Savalen (724 moh.), fyrst på sjøisen, sidan på fast grunn ved høgfjellshotellet. Her sette Eric Heiden verdsrekord i 1978, då han som fyrstemann gjekk 1000 meter på under 75 sekund, 1.14.99. To år etter sette Sebastian Coe verdsrekorden på 1000 meter utan skeiser: 2.13.4. Med 133 sekund nytta Coe nær dobbel så lang tid som Heiden. 

Å skeisa er så effektivt at teknikken vert nytta av folk utan skeiser på føtene. Grytidleg ein sundag morgon høyrer eg ljoden av snøgge skeisetak nede frå innsjøen, men når eg ser etter, er det ein trena langrennar.

I nyare tid har ein fått både ski, skeiser og spark med hjul til sumarbruk. 

Ski

For fjell- og innlandsfolk har ski vore viktigare. Forskarar trur dei kom frå aust. Mange hundreår før Snorre fortalde historikarar om skridfinnar i nord, samar på ski. I namnet ligg at ein ikkje løp eller sprang, men skreid og glei. I ei myr i Alvdal vart det i 1906 grove fram eit par ski, datert til 585 e.Kr., truleg nytta under gropfangst av villrein, med ei breidd (14 cm) på meir enn ein tidel av lengda. I harde, maskinpreparerte løyper nyttar Therese Johaug frå Dalsbygda ski med ei breidd som berre er ein førtidel av lengda.

Alvdal-skia har meir sams med det eg har på føtene øvst i skitrekket på Savalen, på Savalkletten (934 moh.), med utsyn over den store innsjøen, og med Rondane og Dovrefjell i vest. Dei stutte, breie skiblada (snowblades) skyt god fart når hundre kilo kjem ned på huk (hockey).

Alvdal-skia, nytta i kommunevåpenet, stadfestar den uvanleg rike samisknorske skitradisjonen i Nord-Østerdalen, med namn som Trysil-Knut, Hallgeir Brenden, frå Trysil, han òg, og brørne Jo og Gjermund Eggen frå Engerdal. 

IL Nansen

Å tevle eller gå tur på ski fekk eit moderne gjennombrot med skiferda til Fridtjof Nansen over Grønland i 1888, i lag med mellom andre samiske Samuel Balto. I Dalsbygda ville dei skipa eit skilag, og i 1898 skreiv dei brev til Nansen og spurde om dei kunne kalla laget opp etter han. Det kunne dei. For eit par månader sidan, laurdag 27. februar, under verdsmeisterskapen i Oberstdorf i Tyskland, gjekk det to gullmedaljar til langrennarar frå IL Nansen – til Therese Johaug i 15 kilometer skiathlon og til kusina hennar, Gyda Westvold Hansen, i kombinert. Med seg på pallen hadde sistnemnde to tolgingar.

Neste dag kjem eg til Dalsbygda, ei mjølkebygd med 600 innbyggjarar i Os kommune, i ferdabrevet førre veke feilaktig omtala som eigen kommune. Utanfor Dalsbygda samfunnshus møter eg Toini Berg Brynhildsvoll, ei eldsjel som driv bygdebladet Nordavær. Nett no ryddar ho opp etter gullfesten under open himmel kring bålpannene førre kveld. Med godkjenning frå kommunelækjaren og nærværet til ordføraren og VM-deltakarforeldra var meir enn hundre dalsbygdingar samla til fest, fjernsynsoverføring og grilla pørser. Brynhildsvoll strålar:

– Båe familiane var her. Dei er eigenleg éin familie. Og så enda det som ein historisk dag med to verdsmeistrar frå Dalsbygda.

– Men de laut dela medaljane med Tolga.

– Me er rause! Me ser stort på det.

– Kva har dei sterke tradisjonane å seia?

Brynhildsvoll refererer til Thor Gotaas’ biografi om Annar Ryen (1909–85), Skiløper og bureiser: Annar Ryen fra Dalsbygda: første nordmann som vant femmila i Lahti (2009), VM-gullvinnar han òg. 

– Frå arbeid i skøgen gjekk dei rakt over fjellet for å gå femmila før dei gjekk hem att. Dei var sterke folk. Arbeidsfolk. Therese og Gyda står i den tradisjonen. Og me har ei anna ungjente på veg opp. Ingeborg Østgård har markert seg på ski og på friidrettsbanen.

– Fleire dalsbygdingar markerer seg på fri­idrettsbanen no.

Brynhildsvoll ser spørjande på meg. Kven andre?

– Therese Johaug.

Ho har no greidd VM-kravet for 10.000 meter baneløp og vurderer å nytta piggsko i framtida. 

Brynhildsvoll ler:

– Ho er ein masskin.

– Kva er løyndomen til IL Nansen?

– Ungane har renn mest kvar veke, ikkje for å få medaljar, men for å ha det moro. 

Ho peikar mot hoppanlegget aust i bygda:

– Nykelordet er vaksne eldsjeler. At me har bakkar på 50, 30, 20, 10 og 5 meter, vil seia at me ikkje kan nytta maskinar til preparering. Det tek nokre timar å setja dei i stand med handmakt. Me har eldsjeler og foreldre som gjer det, og me har førebilete som syner veg. Og ungane er med. 

– Toini, er det eit finsk namn?

– Ja, eg er jo kalla opp etter Toini Gustafsson, den finlandsksvenske langrennaren som tok to individuelle gull i Grenoble-OL i 1968. Pappa var i Grenoble, han òg. Og i Sapporo, der Therese slo gjennom mange år seinare. 

Far hennar, kombinertløparen Kåre Olav Berg, vann fire noregsmeisterskap, med kongepokal i både 1971 og 1972. 

 Nordpolen

Attende ved Savalen: Kva gjer eg i ein bil i djup snø på umerkte setervegar? Kvifor opna eg bommen for å køyra kring den store innsjøen? Jau, eg vil til Nordpolen, hytta til Ivar Mortensson-Egnund, og eg vil sjå Kolbotn, heimen til Hulda og Arne Garborg. 

Alt krinsar om Tron, fjellet som ligg så einsamt at ein kan sjå det frå overalt. Husa til Garborgane vender seg alle audmjukt mot Tron. Her budde dei fast i ti år sist på 1800-talet, og dei nytta staden i periodar livet ut. Korleis tok dei seg fram? Rett nok var dei unge, og rett nok hadde Rørosbanen opna, så dei kunne ta toget til Alvdal stasjon, ved foten av Tron, men vidare dei 25 kilometrane til Kolbotn ved sørbreidda av Savalen, med tunge bøker og annan bagasje? På kjerrehjul om sumaren, på slede vinterstid. 

Kvifor? Det var nok ikkje på grunn av Fridtjof Nansen, flyttinga til Kolbotn hende eit par år før den vidgjetne Grønlandsferda. Nei, dei var 1800-talshippiar, og som seinare hippiar vende dei seg ikkje berre mediterande mot heilage fjell, men mot indisk kultur òg. På Tron budde Srî Ananda Acharya, ein indisk diktar, yogi og filosofiprofessor, 30 år yngre enn Arne Garborg, som nytta mykje tid på å attdikta yogien til eit mål Garborg sjølv var med på å utvikla. Eit døme frå 1919 finn du på baksida.

Vel oppe frå grøfta parkerer eg bilen i vegkanten og tek meg i den djupe snøen ned til tunet på Kolbotn. Eg har gode sko, handla på Tynset, men truger eller Alvdal-ski hadde vore rette fottøyet no.