Siri Helle

siri@dagogtid.no

Det er berre å innrømme det med ein gong: Surt vêr her, i Havøysund, i Måsøy kommune, øvst oppe i Finnmark, er noko annan enn surt dei fleste andre stadar. Ja, det er berre å slå fast at det er verre.

Og det er heller ikkje til å kome frå at det er surt her i dag. Vinden kjem nordfrå. Frå Arktis. Og litt vestfrå. Frå havet. Offisielt sett Norskehavet, sidan grensa for Barentshavet går ved Nordkapp, som ligg eit sund aust for Havøysund, men det trur eg ikkje vinden har fått beskjed om. Han er like kald. Snøen ligg, mørket ligg. Bilete av eit vêr som ikkje er særleg freistande å gå ut i. Særleg ikkje no, før klokka fem om morgonen.

Men hurtigbåten MS «Årøy» har ei rute å halde, og ei bestilling på tur til Rolvsøy der det mest truleg står både folk og bilar og ventar, og då er det inga bøn.

Fire krevjande stopp

Kva er det mest utfordrande du kan finne på som sjømann? Er det dei store, opne hava – fulle av historier, mytar og tatoveringar? Kryssar du Atlanterhavet, kan du tatovere eit anker på kroppen. Kvar tur over ekvator gjev rett til eit skjelpaddeskal. Rundar du Kapp Horn, kan du blekke på deg ein fullriggar.

Det er ikkje noka tatovering knytt til å legge til og gå frå stoppestadane i øyriket kring Havøysund ein vintermorgon. Eg skal heller ikkje påstå det kan samanliknast med turen kring det berykta Hornet, men det er på ingen måte ein tur for kven som helst. Her nyttar det ikkje å lene seg attende på autopiloten, og dei dagelange strekka på same kurs kan ein sjå langt etter. Sjølv GPS-en vert til tider for treg i desse farvatna.

– Det er viktig å vere god på å lese radar. Utan radarbiletet hadde eg ikkje kome meg fram her, særleg ikkje i mørketida. Men utanom det er det auga, omgjevnadane, kjennskapen og erfaringa eg lit på. Her må du vere lokalkjent, seier skipper for dagen, Håvard Pettersen.

Ruta har fire stopp: Vi byrjar i heimehamn og kommunesentrum Havøysund, som per definisjon òg ligg på ei øy, men fekk bru over det smale sundet i nittiåra og altså heng fast i resten av verda med bilveg. Så er det øya kommunen har fått namn etter, Måsøya, som ligg aust for Havøysund. At det er øya som er namngjevar, er ikkje så rart som det kan høyrast ut: For ikkje mange tiåra sidan var det øyane folk flest budde på. Kvifor?

– Her rekk du ikkje å få lunk på maskina eingong før du er midt i matfatet, som passasjer Ståle Hansen seier det.

Fiskefelta, nokre av dei beste vi har, er kring oss og under oss på alle kantar. Før, når båtane var små og eigde av kvar og ein, var det om å gjere å bu nær dei. Kvifor ikkje, liksom? Det var jo her arbeidet og pengane var.

Framleis er det fleire sjarkar og småbåtar å sjå i Havøysund enn eg er van med langs vestlandskysten. Men her òg har båtane vakse og vorte færre, og busetnaden har flytta seg frå øyane og inn til det nye sentrum i Havøysund.

Vinn eller forsvinn

Om det er skule, vekst og tilflytting eller forgubbing og nedgangstider på øyane no, heng 100 prosent saman med om det er fiskemottak der eller ikkje. Det er det ikkje på Ingøya, øy nummer tre i sambandet. Mottaket her vart lagt ned av eigaren Fjordlaks i 2017. Fire kjøparar melde seg raskt etter nedlegginga, men noverande eigarar har ikkje vore viljuge til å selje.

Difor er det ikkje ofte «Årøy» har tinga anløp på Ingøya. Kanskje ein eller to gongar i veka, og ikkje i dag. Akkurat i dag er vi glade for det, får eg beskjed om. Det blæs ein fin, liten kuling, og sjølv om vi nok skulle klart å kome oss ut i slikt vêr, er det heilt greitt å sleppe. Ikkje berre er øya både lengst opp og lengst ut, men farvatnet kring ho og inn til kai er ruskete, ujamt.

På Rolvsøy, dit vi no er på veg, er det fiskemottak. Og difor anløp stort sett kvar dag. Her er ferjekai òg, vi tek om bord ein bil. Han vert surra fast i boltar i dekket. MS «Årøy» kan ta opp til åtte bilar, og dei kan kome på kva som helst av dei fire stoppa, men på Ingøya og Måsøya må dei kome om bord og i land med kran.

Eg stussar. Krana på styrbord bruveng er ikkje særleg stor. Går det verkeleg bra? Eg skal få sjå, skal det syne seg.

Førebels kjem det berre ei rosa barnevogn om bord ved Måsøy kai. Vi kjem oss trygt attende til Havøysund, men mannskapet er litt uroleg: I dag er det torsdag. Torsdag tyder godslevering. To dagar i veka har «Årøy» ansvar for alt av varer og post til Måsøy, Ingøy og Rolvsøy. Oftare går det ikkje post eller varer hit. Men no er det meldt storm til ettermiddagen. Kjem posten fram? Vi får berre krysse fingrane, vêret har vi – heilt tydeleg – ingen kontroll på.

Det dreg seg til

Mykje er detaljregulert i passasjerfarten med båt. Særleg etter Sleipner-ulukka kom det nye, strengare krav til tryggleik og kompetanse hjå mannskap om bord i hurtiggåande passasjerfartøy, noko ikkje minst næringa sjølv set pris på. Men heilt firkanta vert ikkje havet: Det er ikkje mogleg å sette grensa for trygg ferdsle ved 19 sekundmeter vind, til dømes, for ein dag kan det gå heilt fint fordi sjøen frå før er stille, men neste er det umogleg på grunn av gamle dønningar. Personlege vurderingar må til. Og skipperen har framleis siste ordet.

Det kjenner Håvard Pettersen på denne ettermiddagen. Å ikkje gå med varer til øyane skaper problem for mottakarane, sjølvsagt, som kanskje står der på kaia og ventar på eit par heimestrikka vottar frå svigermor, eller ein impeller til maskina på sjarken eller fersk mjølk i fredagskaffien eller kva som helst. For i morgon er det fredag, og då skal MS «Årøy» til Hammerfest, turen tar to og ein halv time kvar veg, og det er lite liggetid, dårleg tid for vareutlevering med andre ord. Dei vil helst få alt ut torsdag, men i dag går det ikkje.

– Ingøya får ikkje varer i dag, slik er det berre, slår Pettersen fast.

– Men vi får prøve oss på Måsøya. Så tar vi det derfrå.

Mannskapet lastar. I tillegg til skipper er det styrmann Martin Lilleholt, matroslærling Jonas Sjøveian og Josef Olsen som styrer maskina. Lastemannskap er dei alle som ein. Posten vert boren om bord, så er det innom godskaia for å heise om bord varene. Det blæs alt friskt. Kuling er lagt attom oss. Og på ferjekaia til MS Årøy i Havøysund står ein spegelblank Mercedes som skal til Måsøya.

Bil i kran

Den merksame lesaren hugsar at det ikkje var ferjekai på Måsøya. Mercedesen kan køyre om bord, men ikkje på land att.

Matroslærling Sjøveian vert stor i auga. Han har nett tatt på seg jobben som kranførar for dagen.

– Eg har aldri lossa ein bil på Måsøya før, seier han og ristar på hovudet. Er det dagen for elddåp?

Vi kjem oss til kai, landgangen treffer kaia, og i snøslette og vind må det trosser til både framme og bak og midt imellom.

Trass i klapp på skuldra og skryt over særs stødig lasting av varer i Havøysund må Sjøveian kaste inn handkledet og gje krankontrollen over til sjefen. Eg skjønar han godt. Bilen vert køyrd over to nett – på krana kjem det ei ramme og til vêrs går det. Her er det om å gjere å skunde seg sakte og ikkje få pendel på lasta, men dette har Pettersen kontroll på og sanneleg står bilen trygt på kaia før eg får sukk føre meg. Slik går dagane på Måsøyxpressen, som Finnmarks kollektivselskap Snelandia kallar ruta. På returen har vi stormen imot, og det er kort mellom bølgetoppane. Fleire gonger slår sjøen over brua. Rolvsøy får ikkje varene sine denne dagen. I morgon er det meldt betre vêr.

Utkantens utkant

Det er god plass mellom passasjerane om bord på MS «Årøy» denne vinterdagen. Om sommaren er det sjølvsagt noko anna. Då fløymer båten over av sommarbuande, sommargjestar, sommarvarer og sommarpost. Men sånn på det jamne er Måsøyxpressen langt frå noka pendlarrute. Kor lenge overlever ho? Kva funksjon fyller ruter som knyter utkantutkant saman med utkant?

Notatet «Fiskerikrise – virkninger og omstilling i kystsamfunn» var ein NIBR-studie (Norsk institutt for by- og regionforsking) av fire kystsamfunn og ein del av grunnlagsmaterialet for ei stortingsmelding om tiltak og utvikling for kystregionane. Eit av samfunna var Måsøy kommune, og forfattarane finn at Havøysund lett kan definerast som «et isolert, lite tettsted»: Avstandane er for store for dagpendling, noko som tradisjonelt vert brukt som kriterium på regional integrasjon. Men «(...) selv om Havøysund er avskåret fra dagpendling til andre byer/tettsteder, er stedet langt fra noen isolert avkrok. Tettstedet Havøysund er tvert i mot integrert i sterke regionale strukturer:

Havøysund er en node i kyst­transport­systemet, som et av hovedanløpene mellom Hammerfest og byene i Øst-Finnmark. Havøysund er også et støttepunkt for annen maritim virksomhet langs kysten, så som kystvakt. Etter at veiforbindelsen ble etablert, har stedet kunnet tilby turistene en alternativ rute til Nordkapp. I tillegg er stedet en viktig node i forhold til fiskeriene i Barentshavet.»

Det er alltid nokon som treng ein. Og alltid nokon som treng å kome seg ein stad. Vegen min attende frå Havøysund til det regionalt integrerte Noreg går i bil. Framleis med stormen i ryggen vert det langt frå ei triveleg oppleving. Med sikt så vidt frå brøytestikke til brøytestikke og ikkje ein millimeter meir kan eg berre slå fast at eg føretrekker storm på Norskehavet og grensa til Barentshavet framfor storm på land kva dag som helst.