Så når byrja danskane eigentleg å kalle oss nordmenn for fjeldaber? No har eg granska alt vel frå fyrst av, og eg har sett meg føre at eg vil skriva det opp for deg i samanheng. I den tida då Fredrik IX. var konge i Danmark, ville regjeringa bygge eit oljeraffineri i Kalundborg på Nord-Sjælland.

Sidan arbeidsløysa var høg, var dette eit svært velkome tiltak. Irritasjonen blei difor stor då 30 nordmenn uventa dukka opp på byggeplassen. Dei danske arbeidarane var rasande, dei skjelte og skjente, og det var i tumultane i Kalundborg i januar 1961 at ukvemsordet fall fyrste gong: Fjeldaber!

Dette svingslaget av ein perfid karakteristikk var så råkande at det er blitt hengande ved oss. Sett frå Danmark er vi fjeldaber. I all æve.

Er det mogleg? Det er fredag, eg sit i frukostsalen på fasjonable Jørgensens Hotel i Horsens, og det etter ei framifrå natt på prinsessemjuk madrass sveipt i stivstrokne satengsengeklede og luftige dundyner. Denne natta i ekstravaganse vil koste meg nær to tusen kroner, men såpass syntest eg var fortent etter gårsdagens trøyttande klatreetappe i det danske høglandet.

Like før klokka åtte skreid eg salig ned dei breie, teppelagde trappene og var budd på å helse dei andre gjestene i frukostsalen med eit blidt «god morgon», slik eg lærte i Hundested. Danske hotellgjester helsar nemleg på kvarandre om morgonen, i motsetnad til svenske, men så sat det ingen der.

Fyrst trudde eg at eg var tidleg ute, men så skjøna eg at eg var sein. Det er ikkje turistar som losjerer på Jørgensens Hotel i desse dagar, berre forretningsfolk i drakt og dress, og dei var for lengst ferdige med morgenmaden og på veg ut for å flytte pengar.

Eg sette meg med ryggen mot veggen, slik revolvermenn og nyfikne journalistar alltid gjer, og mens eg åt ekte eggerøre med grønfersk graslauk, googla eg kor høgt det er på Møllehøj. Det er altså der eg var i går ettermiddag, på Danmarks høgste punkt, men no får eg ei overrasking. Eg har ikkje vore på Møllehøj!

Toppen eg var på, heiter Ejer Bavnehøj, viser det seg, og han er Danmarks tredje høgste punkt. Er det mogleg? Men det låg jo ein stein der oppe: «Du har nu naaet Danmarks højeste punkt.» Og kva med tårnet som var sett opp? Kvifor bygge eit tårn på Danmarks tredje høgste topp? Eg googlar, eg les.

Då tårnet blei sett opp på Ejer Bavnehøj på 1920-talet, trudde dei at dette var det høgste punktet i Danmark. Men så synte ei ny måling i 1941 at ein gravhaug på Yding Skovhøj fire kilometer lenger nordvest var halvannan meter høgre.

Men ein gravhaug er jo menneskeskapt og ikkje eit naturleg terrengpunkt, blei det innvendt. Kva som eigentleg er Danmarks toppunkt, har vore diskutert i fleire tiår, og for å få ei endeleg avklaring blei det i 2005 sett ned ei tverrfagleg gruppe. Etter eit halvt års arbeid la dei fram konklusjonen som skapte overskrifter. Korkje Yding Skovhøj eller Ejer Bavnehøj var høgst. Det var den heilt ukjende toppen Møllehøj med sine 170,86 meter. Denne høgda ligg berre 200 meter frå Ejer Bavnehøj, der eg var.

Men det var jo Møllehøj eg hadde lagt inn på Google Maps, korleis kan eg ha tatt så feil? Så demrar alt. Då eg trilla sykkelen opp den nest siste bakken i går ettermiddag, fekk eg ein telefon, og der gjekk eg og sludra og følgde ikkje med. Telefonen ville nok ha meg til høgre, men åndsfråverande trilla eg mot venstre og dette tårnet.

Det skil berre ein halv meter, men den halve meteren er irriterande nok til å gje meg ein dårleg start på dagen. Pokker. Så nær, så høgt, men ikkje høgt og nær nok.

Når eg sjekkar ut, spør mannen i resepsjonen om eg vil ha kvitto.

– Kvitto?! Høyrer du ikkje at eg ikkje er svensk?

– Er du norsk? De snakkar begge der oppe, seier han og syng nokre setningar i falsett.

Det er aldri kjekt å bli herma etter, og det spitande babbelet hans liknar korkje svensk eller norsk, det er berre irriterande. Han gjev meg kvitteringa.

– Før eg byrja i jobben her på Jørgensens, arbeidde eg på eit hotell i Frederikshavn. Der var det alltid mange nordmenn. Men når det kom svenskar: Eg høyrde ikkje forskjell.

– Men det er jo stor forskjell!

– Når båten frå Oslo la til kai og folk strøymde i land, sa vi alltid: «Der kjem valutaslangen!»

Valutaslangen! Slik ser altså danskane på oss: Falsettsyngande fjeldaber som kastar rundt seg med oljepengar.

Eg festar sykkelveskene på Daisy, leier ho ut i gågata og søker opp Jelling på Google Maps. Sjølv om det blir ein god omveg, vil eg oppom for å sjå Danmarks to største turistattraksjonar. Telefonen legg fram to ruter, der éi blir framheva som den føretrekte.

Underleg nok er det den lengste ruta, både i tid og avstand. Ho fører meg heilt ned til Vejle, før ho svingar opp mot Jelling. Lengda er 38,6 kilometer, og det vil ta meg to timar og eit kvarter. Den andre ruta skjer tvers over, er tre kilometer kortare og tar under to timar. Kvifor vil Google Maps at eg skal ta den lengste ruta?

Dei første kilometrane ut frå Horsens følgjer uansett same rute, og det går slakt oppover gjennom eit belte av industriområde og business parks. Alle danske byar har eit slikt kaldt omland rundt seg, ja, byar generelt, vil eg tru. Eit fotgjengarfiendtleg strok med kontorbygg og forretningar i glas og aluminium, der dei sel møblar, kontorrekvisita, bilar, landbruksmaskiner, dekk, plantar og byggevarer. Det er berre å kjempe seg gjennom.

Eg kjem til vegskilet der eg må velje rute mot Jelling, og vel sjølvsagt kortaste veg. Eg bryt laus frå den trafikkerte motorvegen og kjem inn eit landleg landskap eg kan like: Kornåkrar, skogholt og etter ei kvit steinkyrkje, glir eg inn i ein mørk og sval skog med bøk og eik, og snart etter stuper vegen rett utfor og slynger seg ned mot dalbotnen, og det er berre juhuuu i 40 kilometer i timen, nedover, nedover, og ikkje ante eg at Danmark hadde slike djupe dalar. Det er nærast ei kløft, ho må då ligge under havnivået, og på to–tre minutt har eg nådd botnen. All høgdeenergien eg har magasinert opp sidan Horsens, er brukt opp.

Men så ein nyttig lærdom: Kvar trillestund du får på jord, betalast må med slit og sveitte. For etter ei flate skal eg rett opp att. Det blir brattare og snart så bratt at Daisy resignerer. Eg må trille. Det byrjar å demre kvifor Google Maps ville at eg skulle ta den andre ruta. Ho er nokre kilometer lengre, men sannsynlegvis flatare. Ruta eg har valt, er ein berg-og-dal-bane, snart trillar eg ned i ei ny djup kløft, og så er det å trakke seg opp att. Slik går dei neste timane.

I denne gravhaugen i Jelling ligg Tyra Danebod, som var gift med Danmarks fyrste konge, Gorm den gamle. Slik blir det sagt.

Klokka har alt passert to når eg trillar inn på flata mot stasjonsbyen Jelling og ser to graskledde gravhaugar ruve i himmelsyninga. For tusen år sidan var dette eit maktsentrum i Danmark, for her budde heidningkongen Gorm den gamle.

Danskane skryter ofte av at dei er verdas eldste monarki, og den lange rekka av tronfølgjarar har førebels enda med ei blid og sigarettrøykande Margrethe II, også kalla Daisy. Men kven var den fyrste? Kongehusets offisielle liste byrjar med Gorm den gamle, som levde på 900-talet, men historikarane strir, og striden står om kor mykje av Danmark han eigentleg rådde over. Var han ein småkonge her på Jylland? Eller nådde riket hans over til Sjælland? Det er uklart.

Det er ikkje mykje ein veit sikkert om Gorm den gamle, og det som gjer at nettopp han trer fram frå den døkke historia, er at han sette varige spor etter seg. Då kona Tyra døydde, meisla han saknet sitt i stein: «Kong Gorm gjorde dette minnesmerke etter kona si Tyra Danebod.» Dette er den minste Jellingsteinen.

Gorm og Tyra fekk fleire born, og ei var truleg den vakre og finlemma Gunhild som blei gift med Eirik Blodøks. Det var broren Harald Blåtann som fekk aksle kongekappa i Danmark, og tilnamnet skal han ha fått på grunn av ei svartblå tann.

Då Harald Blåtann fekk høyre om ei ny trusretning, blei han nok nyfiken. Her preika dei om ein allmektig og allvitande Gud som såg kvar ei synd på jord, og folk som ikkje oppførte seg, blei sende lukt til helvete med flammar og evig pinsle.

Det var pisken, og så var det gulrota: Dei som følgde Bibelen – og gjorde som kyrkja og kongen sa – blei sleppte gjennom perleporten til eit evig og sutlaust liv i himmelriket. Eit slikt styringsverktøy er godt å ha i hendene når ein skal regjere eit folk.

Den kristne vekkinga bølgja nordover Europa, og det tysk-romerske korstoget nærma seg det heidenske Danmark. Harald Blåtann skjøna at det å kjempe mot ei slik imperialistisk og utanomjordisk kraft, kunne ende aldeles gale. Han bøygde av, lét seg døype og byrja kristninga av danskane med misjonering, kyrkjebygging og vald.

Eit slikt radikalt trusskifte er ikkje gjort over natta, og det må ha vore ei forvirrande tid for folk flest. Så skulle det også gå fleire hundre år før kristendommen var implementert, men alt blei sett i gang av Harald Blåtann. Bragda fekk han meisla i ein ny og større stein: «Harald, konge, bad gjere desse minna etter Gorm far sin og Tyra mor si, den Harald som vann seg heile Danmark og Noreg og gjorde danane kristne.»

Det er desse to steinane som gjer at turistar valfartar til Jelling. Etter at eg har vore gjennom museet, terningkast 3, og klatra til topps på gravhaugen, terningkast 4, går eg ned til dei to steinane som står i glasmonter framfor kyrkjedøra. Rundt ruslar ei busslast sommarkledde pensjonistar. Heller ikkje dei bruker lang tid.

Eg ser, eg fotograferer, og når eg slentrar etter pensjonistane mot parkeringsplassen, lurer eg på kor nyttig denne omvegen til Jelling eigentleg var. Greitt nok, eg har sett desse steinane med eigne auge, som det heiter, men det er ingen dåm av historie her. Nei, turen gav meg ikkje stort, utover det at eg kan seie: «Jelling, ja. Der har eg vore, men eg kom tusen år for seint.»

Ein kuriositet. Då det svenske mobilselskapet Ericsson utvikla trådlaus radiooverføring i mobiltelefonar, ja, slik som ein brukar til handsfree og høgtalarar, kalla dei teknologien for Blåtann eller Bluetooth. Visstnok på grunn av Harald Blåtanns evner til å kommunisere. Logoen til Blåtann er sett saman av initialane hans, H (?) og B (?) i runealfabetet.

Eg låser opp Daisy, eg må vidare, og no skal eg ned att i låglandet. I morgon er planen å sykle over til Fyn, og eg vil finne eit hotell så nær Lillebæltsbroen som råd. Det må bli Fredericia ser eg av kartet. Fredericia? Eg veit ingenting om den byen, ikkje eingong korleis namnet skal uttalast. På Wikipedia les eg at Henrik Ibsens svigermor Magdalene Thoresen kjem frå Fredericia. Ja, det taler ikkje mot å sykle dit.

Fredericia blei bygd som eit festningsverk ved Lillebælt, og fem tusen bønder, soldatar og straffangar grov ut ei nær på to kilometer lang vollgrav over odden.

Klokka er over sju når eg syklar forbi eit oljeraffineri, og eg tenker fyrst at det var ei underleg plassering. Danmark har to raffineri, og det eine ligg altså i Kalundborg på Sjælland. Kvifor ligg ikkje dette raffineriet på vestkysten? Men det ligg sjølvsagt midt i Danmark, for det er her marknaden er.

Råolja kjem i rør frå Nordsjøen og blir foredla til bensin, diesel, asfalt og parafin, og her frå Fredericia blir produkta transporterte ut på øyar og land. Førebels. For like før jul i fjor vedtok Folketinget at dei skal slutte å leite etter meir olje, og innan 2050 skal oljeutvinninga avviklast heilt.

Det er det lettare for dei å gjere enn for oss. Med ein årleg produksjon på rundt 150 millionar fat olje er dei små samanlikna med Noregs over to milliardar fat. Det kunne vore tvert om, ja, vi kunne ha gått glipp av heile oljeeventyret.

I mange år gjekk det ei god historie om at det heldige utfallet for Noreg kom av at den danske utanriksministeren Per Hækkerup var full då grensa skulle dragast i Nordsjøen. «Danmarkshistoriens dyreste brandert» kallar danskane hendinga, og brandert tyder rus.

I hovudsak gjeld to prinsipp for å trekke opp ei delelinje. Ein kan følgje FN-konvensjonen av 1958, som nokre meinte, og då ville grensa gå i djupålen, altså i Norskerenna. Om så skjedde, ville Noreg knapt eigd noko av Nordsjøen, og pengemaskina Ekofisk ville til dømes ha hamna på danske hender. I staden blei midtlinjeprinsippet gjeldande, der ein altså måler ut frå kystlinja og trekker grensa i midten.

Dette skulle den glade levemannen og sigarrøykande Per Hækkerup ha gått med på fordi han blei skjenkt blid og medgjerleg på whisky under forhandlingar i Oslo i 1963. Den seigliva historia hang ved Per Hækkerup heile livet, og familien såg seg nøydd til å leige ein historikar for å avlive ho. I ei bok i 2003 blei han frikjend. Dei fuktige forhandlingane i 1963 hadde liten verknad på det endelege resultatet, men det fekk ikkje Per Hækkerup med seg. Han døydde i 1979.

Når eg sjekkar inn på Hotel Old Harbour, spør eg jenta i resepsjonen om korleis ein eigentleg uttalar Fredericia.

– Fred’resja, seier ho.

– Fredi’resja?

– Fre–da–ress–ja. Fredd’resja.

Dei neste timane ruslar eg rundt i gatene, der det er høglydt fredagsstemning. Eg klyv opp på dei store grasvollane som omkransar byen, og høyrer podkast om historia til denne merkelege garnisonsbyen. Det var i 1650 Fredrik III ville bygge ei festning på Jylland, og valet falt på ein odde ut mot Lillebælt.

Planane eskalerte, for her i sumpen ville han legge ein heil by. Det var eit enormt prosjekt, og opp mot fem tusen bønder, soldatar og straffangar skyfla jord og stein for å grave ut ei nær på to kilometer lang og boga vollgrav over odden. Massane blei nytta til å bygge eit høgt forsvarsverk. Innanfor vollane blei byen teikna ut med linjalrette gater på kryss og tvers.

Utfordringa var å få folk til å flytte inn. Fredericia hadde inga god hamn, og heller ikkje noko folksamt omland, så det å drive handel var ikkje lett. Så der sat kongen med ein splitter ny by, men ingen borgarar. Han tenkte fyrst å tvangsflytte heile befolkninga i Vejle til Fredericia, men nøydde seg med tre nærliggande landsbyar.

Det var ikkje nok, så kongen freista så med skatte- og religionsfridom. Ein straum av forfølgde katolikkar, jødar og franske hugenottar søkte tilflukt bak bymurane, som blei ein multireligiøs fristad med synagoge og katolsk kyrkje. Det var dei driftige hugenottane som fekk fart på potet- og tobakksdyrkinga i Danmark.

Som forsvarsanlegg var Fredericia måteleg lukka. Hausten 1657 erobra svenskane lett den nye festninga, og i blodrusen herja soldatane med voldtægter og drab. Festninga var i bruk i begge dei slesvigske krigane, men mot vidtrekkande kanonar gjorde vollane stadig mindre nytte. I 1909 blei anlegget offisielt nedlagt, og nedgangstidene byrja.

Med jarnbanen blei det nytt liv i Fredericia, som blei det viktigaste knutepunktet i det nye nasjonale banenettet med ferjer over til Fyn. Men så – i 1965 – blei den fyrste brua bygd over Lillebælt, og igjen hamna Fredericia i bakevja. Der ligg ho framleis.

Eg ligg i senga på hotellrommet og ser fjernsyn. Igjen er det vekt på EM i fotball. Danmark skal møte Finland i opningskampen i Parken i København i morgon kveld. Å, det er store forventningar til denne meisterskapen, skjønar eg, og håpet er å kunne gjenta bragda frå 1992. I finalen på Nya Ullevi i Göteborg slo Danmark – mot alle odds – sjølvaste Tyskland. Det var den sommaren alle song «Vi er røde, vi er hvide». Det sportslege er eg uinteressert i, men det er jo ei kulturell storhending.

Eg må vel sjå denne fotballkampen i morgon kveld?

Hallgeir Opedal

Framhald neste veke

Om hjartestansen i København og møtet med Danmarks eldste skjelett.