Distrikt

Håvard Rem

havard@dagogtid.no

Det er sundag morgon, sol og blå himmel med kaffi på verandaen og utsyn over Smedasundet frå femte etasje i Maritim hotell. Det er tid for å taka farvel med Haugalandet. I morgon tek eg Haukeliekspressen over fjellet til Austlandet. Kan avskjeden handla om sild? Eg elskar sild til frukost, og hotellet marknadsførar seg med best frukost i fylket.

God er han, med røykt skakkeaure frå Etne og røykelaks frå Espevær, men som farande sildefant veit eg at silda vert fasa ut av hotellfrukostane i Noreg, ho står urørt att medan gjestane står i baconkø, og no er frukostsalsilda borte i sildabyen òg, der ein sit og et med utsyn mot sildeeksportverksemdene på hi sida av sundet.

Sildajazz er vel og bra, men når eg kjem att til Haugesund, vil eg ha etesild.

Musikken og lyrikken

Så avskjeden handlar om noko som i tusen år har vore vel så viktig for Haugalandet, frå skaldane til Susanne Sundfør: Musikk og lyrikk har det handla om kvar gong eg har vitja Haugesund.

For 15 år sidan drog eg hit for å intervjua vikingmetallmusikarar om det norrøne innslaget i norsk svartmetall. For to år sidan kom eg til Den norske filmfestivalen for å sjå premieren på dokumentarfilmen om Rogaland-songpoeten Tønes. Ja, kva har ein ikkje vore med på ­– i salen og på scenen under Silk-festivalen i Skudenes og Blest Litteraturfest i Tysvær.

Eg drog hit i 1990 for å laga eit portrett av Kolbein Falkeid, i bustaden hans i Smedasundet, der Strandebarm-snekka hans låg, berre 100 meter frå verandaen her på Maritim, med eit einaste bygg mellom oss, utestaden og konsertscenen Høvleriet, der me framførte dikt og småprata då den legendariske Vise- og lyrikkfestivalen i Haugesund vakna til nytt liv for kring ti år sidan. Falkeid var med i 1971 òg.

Musikk og munnleg lyrikk har ei lang soge her kring Haugesundet, kalla opp etter haugen der ein meinte Harald Hårfagre vart hauglagd for 1100 år sidan. Skalden hans kvad om Hafrsfjord-slaget, og no går eg i Haraldsgata, hovudgata i Haugesund, der liner frå dikt av Kolbein Falkeid ligg som metallbokstavar i brusteinen på fortauet.

Fyrstereisgutane

Fyrste episode av Haugaland-serien, i mai, om Utsira, handla om kysten her som eit fyrste møte med fastlandet for alt utanfrå – menneske, fuglar, tankar. Det gjeld musikk òg. Nye impulsar har gjerne kome tidleg til Haugesund.

Med kven? Mange nordmenn har hatt ein eldre slektning som kom heim frå sjøen og presenterte dei for ny musikk, men på Haugalandet drog så mange til sjøs. I Haugesund var det skikk at gutane mønstra på, fortalde Kolbein Falkeid på bryggja ­– han mønstra av sjølv.

Dei som var fødde litt etter han, i 1940-åra, vart difor tidleg kjende med den nye rocken. Haugesundaren Hans Jørgen Høinæs (1945–2001) skipa alt i 1957 rockebandet The Strangers, det fyrste i byen. Med utsjånaden og røysta til Elvis Presley vart han ein suksess. Så vart Beatles modellen i nokre år, før han seinare i 1960-åra grodde skjegg og song viser, sentral som aktør og arrangør under Vise- og lyrikkfestivalen, der han i 1971 tonesette og song Falkeid.

Høinæs tok føre seg eit visedikt, ein politisk sjanti, «Vise om sorgen», frå den tredje samlinga til Falkeid, Dissonans (1968). Songen kom med i Lillebjørn Nilsen-samlinga Flere viser (1971) og det doble konsertalbumet frå 1971-festivalen, då i lag med Kolbein Falkeid sjølv, som resiterer fire dikt frå dei fyrste samlingane.

Vamp

Var det noko frå rocken som levde vidare i visebylgja? Som vart med på ferda til Høinæs frå rockar kring 1960 til trubadur kring 1970? Å ja, eit sentralt uttrykk utover i 1970-åra var ei samansmelting av desse ­– folkrock, viserock.

I 1980-åra vart både rocken og narkotikaen tyngre, med heavy metal og amfetamin. Det fekk dei merka i Haugesund òg. Vise og viserock gjekk av moten, men kom attende med viserocken til Vamp tidleg i 1990-åra, no med lyrikken på dialekt.

Falkeid – då nær 60 år gamal, og landskjend med sorgsamlinga En annen sol (1989) – smilte nok i skjegget då Vamp bad han om tekstar, for mykje av Vamp-universet hadde han alt skrive inn i debutboka si 30 år tidlegare, Gjennom et glass-skår (1962), der ein finn kring tjue visedikt, fleire av dei på nynorsk og dialekt, som «Han Kalle Bang. Et småby-sukk vestpå», «Bendik i sundet» og «Liten fugl byggjer reir», som «Det sko’ ha vore sommar nå» frå samlinga Vi (1966). Fyrste strofe:

Det sko’ ha vore sommar nå,

å du å eg sko’ vore små

å du sko’ komt forbi så før –

forbi så før.

Og snart vart «Vise om sorgen» tonesett og ljodfesta att, denne gongen av Øyvind Staveland, på Vamp-albumet Horisonter (1994).

Visene held fram

Er det framleis liv i visesongen? Frå bygda Sandeid inst i Sandeidfjorden, ei mil frå Ølen, i Vindafjord kommune, heilt aust på Haugalandet, kjem Maria Toresen, dotter av Sandeid-perkusjonisten Tryggve Toresen, kjend frå Arnold Bokfink Band, der også tvillingonkel Reinhardt spelar. Ho albumdebuterte på engelsk i 2015, men som vinnar av Norsk Viseforums Rævspark-stipend to år etter hadde ho lagt kursen mot norsk, ja, vidare mot Vindafjord- og Sandeid-dialekt, som ikkje er noko nytt ­– det hadde eldre medlemer av musikkfamilien Toresen alt gjort.

Om den lange omvegen til morsmålet og heimedialekten fortel ho:

– Musikken i familien påverka meg sjølvsagt, det var ikkje til å unngå, og eg har vorte glad i han, men det var elles ikkje mykje lokalmusikk me høyrde på i oppveksten. Etter kvart som me gjekk ut, fekk me med oss ein del bygderock, dei samlar jo fulle hus, men dei vert jo ikkje tekne seriøst av musikkpolitiet, så heller ikkje dei var eit naturlig førebilete.

Men arbeid i skulen gjorde noko med språkkjensla til visesongaren og -skrivaren:

– Når eg syng for borna, vert eg særs tekstmedviten. Kva seier teksten dei? Samstundes vert eg meir medviten om dialekten min òg, for eg har lett for å leggja over til eit «finare» mål når eg ikkje er heime, men då minner både skuleborn og kollegar meg om å halda på målet.

I «Alle små ting» (2018) syng ho:

Eg e rike, eg e rike, heile hagen min e full

av skattar, mirakler, diamantar og gull

Eg e rike, eg e rike, på bar bakke uten kler

for det eg har fått av deg kan ingen ta frå meg

Vikingmetall

Haukeliekspressen er ei fager ferd frå fjord til fjell. Undervegs vert landskapet prega av heier, som på Høg-Jæren og i Dalane, men her går tronge fjordar langt inn mellom heiene. Kring 1990 var bussruta ei livline mellom tenåringane i to av dei banda som står att som dei heilt sentrale i den sjangeren som har vorte Noregs viktigaste musikalske eksportartikkel, svartmetall ­­– symfoniske Emperor frå Telemark og norrøne Enslaved frå Haugalandet.

Medan black metal-banda på Austlandet lèt seg inspirere av Satan, var Odin og vikingtid inspirasjon her vestpå, særleg på Haugalandet. Sams for satanistar og odinistar var kamp mot kyrkje og kristentru, men skilnaden synte seg å verta stor.

Satanistane freista fyrst og fremst å skremma med skumle effektar, medan dei unge vikingmetallbanda frå Haugalandet nytta den lokale historia som grunnlag for ein musikkstil, eit image, eit etos og ein postkristen identitet.

Den norrøne orienteringa var samstundes eit generasjonsopprør, der tenåringane, fødde i 1970-åra, søkte mot den einaste kulturarven som ikkje var politisk korrekt i augo til sekstiåttarforeldra deira: den norrøne.

Haugalandet var sjølvsagt eit mekka for ein tenåring som ville verta viking. Mange bandfoto vart tekne på Avaldsnes, ved mellomalderkyrkja, reist på tuftene etter ei trekyrkje, truleg reist på tuftene etter eit hov.

I dei formative åra kring 1993, då sjangeren oppstod og vart internasjonalt kjend, veksla han mellom å verta omtalt som black metal og viking metal. I utlandet er interessa så omfattande at UD-aspirantane vert kursa i svartmetall slik dei vert kursa i laks.

Kyrkjebrann

Heilt nytt for meg, som har skrive bok om sjangeren, var at vikinggimmicken vart nytta alt i 1984, då eit ungt heavy metal-band frå Karmøy fann stilen sin, med namnet Norsemen og heime­snikra vikingeffektar, truleg inspirert av vikingtekstane til band som Led Zeppelin og Iron Maiden, kan henda med bandnamnet frå Maiden-songen «Invasion» (1980): «The Norsemen are coming, raping and pillaging, robbing and looting the land».

Sju år seinare, då ekstremmetallutgåva av viking metal oppstod på Haugalandet og i Bergen, var ikkje berre effektane meir utvikla, men ideologien òg. I september 1992 brann Skjold kyrkje ned til grunnen. To unge, sentrale svart- eller vikingmetallmusikarar, frå Bergen og Notodden, vart dømde for brannstifting.

Me har sett at noko av rocken frå kring 1960 overlevde i visebylgja som viserock, men var det noko av viserocken som levde vidare i vikingmetallen? Tilsynelatande ikkje, hippiane pynta seg med blomar, ikkje med geitehovud, men jau, mykje var sams òg: Langt hår og midtskil, Tolkien-universet og norskspråklege tekstar, nostalgi og ein lengt etter førkristne verdiar.

I dag er svart- og vikingmetallen for det meste avideologisert i Noreg, og i kunstnarleg utvikling, der dei musikalske elementa frå svartmetallen vert fusjonert med progrock hjå Enslaved frå Haugesund og Bergen, med folkemusikk hjå Myrkraverk frå Karmøy, og med støy- og alternativrock hjå Årabrot frå Haugesund, kalla opp etter søppelfyllinga i byen.

Ei god kjelde om musikken på Haugalandet, som femnar ulike sjangrar og tiår, finn ein på nettstaden rogalyd.no.

Vesterhavsmusikk

Kva skal ein forstå med haugalandsljoden, med omgrepet vesterhavsmusikk, namnet som Kolbein Falkeid sette på ljoden av Vamp? Vesterhavet var namnet som i vikingtida vart nytta om Nordsjøen og Nordsjøbassenget. Ifylgje Vamp-leiar Øyvind Staveland nytta Falkeid ei anna nemning om musikken deira òg: nordsjøbassengmusikk.

Vesterhavsmusikk har, som Vamp, i seg element og instrument frå land i Nordsjøen, gjerne område som ein gong hadde norsk busetjing, til dømes Irland og Skottland, område som høyrde til Noregsveldet, område der stundom norske tradisjonar har overlevd betre enn i heimlandet, som til dømes ein del av den norskætta folkekunsten på Færøyane.

Definerer ein vesterhavsmusikk slik, vert nemninga ein romsleg bås som nok mange av Haugalandets vikingmetallartistar vil føle høver for musikken deira òg.

Og om ein vil, kan ein gjera definisjonen endå romslegare. Då handlar ikkje vesterhavsmusikk primært om til dømes skotsk og irsk påverknad, men om påverknad i det heile, om evna til å henta heim nye impulsar, av di ein bur attmed kysten og er eit farande folk.

Ein slik definisjon av vesterhavsmusikk femnar då alle musikalske impulsar som har kome tidleg til Haugalandet, gjerne rakt frå utlandet, over havet, som rockabilly i 1950-åra, rhythm and blues i 1960-åra, vise og viserock i 1970-åra, heavy metal i 1980-åra og ekstrem- og vikingmetall i 1990-åra, då i lag med den lokalmedvitne dialektviserocken.

SkuggEn

Her i Haraldsgata gjekk dei unge i tusental den sumaren for 50 år sidan, mot Byparken og Vise- og lyrikkfestivalen som krydra sildabyen med søtlege hippiedraumar og hasjlukt. Denne sumarsundagen vaiar norske flagg i sola over festkledde menneske på veg til smitteforseinka konfirmasjonsselskap.

Brått er det som om flagga heng på halv stong, og ein kjølig skugge legg seg over hamnebyen, når det vert kjend mellom menneska at Kolbein Falkeid døydde no om morgonen, med dei næraste kring seg, medan det rauk av kaffikoppen min på verandaen i nabobygget og femtenåringane pynta seg til konfirmasjonsdagen.