Eg har sove som ein tusenårsvulkan, verkeleg medvitslaus, men fem minuttar på sju islandsk tid, fem på ni der heime, rautar alarmen og riv meg ut av svevnen og inn i den islandske kvardagen. Kva dag det er? Det må vel vere måndag? Nei, tysdag! Og kor er eg? I ei vestvend seng på Hafnarnes Guesthouse i hamnebyen Höfn, som eg i går lærte skal uttalast om lag som høppn.

Eg dreg ut øyreproppane og høyrer straks ternekvin, måseskrik og denne vibrerande lyden frå ein fugl eg enno ikkje veit kva er. I går kveld såg eg mange av dei, duestore, men magre, med lange bein og sugerøyrnebb, og som i flukt lagar ein underleg mekanisk dronelyd. Eg spurde Bjartur kva fugl det var, han sa namnet, men no har eg gløymt det. Krossa-eit-eller-anna.

Når eg trekker frå gardinene, skimtar eg den solglitrande sjøen gjennom saltskitne glas. Elles lynggrøne bakkar, blå fjell, kvite brear og ein rusta, gul traktorgravar.

I går kveld blei eg ståande ei stund nede hos Bjartur og kona, som eig Hafnarnes Guesthouse her ute på odden mot storhavet. Dei hadde nokre forslag til kva eg måtte få med meg på ferda vidare, og det var særskilt to ting eg noterte på telefonen. Det vil seie – Bjartur tok seg av skrivinga, for desse islandske stadnamna er vanskelege å stave. Eg leitar fram telefonen: «Bakkagerdi», står det, og det er namnet på ei grend i Borgarfjörður, fortalde dei, og ein plass eg måtte reise til om eg var oppsett på å sjå lundefuglar. Der kjem ein så nær at ein kan ta på dei.

– Jaha, sa eg, og eg høyrde sjølv at eg lét vel skeptisk.

Det næraste eg kom lundar i går, var hundre pluss meter, men Bjartur verka svært overtydande, der han låttmild reiste seg frå kjøkenstolen, bøygde knea og lest som han klappa fuglar til både høgre og venstre.

Vidare har Bjartur skrive: «Stöd cløse to stödvarfjörður». Der har det vore ei arkeologisk utgraving, sa han, og desse hustuftene skal vere dei eldste på Island.

– Mykje eldre enn tuftene etter Ingólfur Arnarson og dei.

– Jaha, sa eg igjen.

Eg tuslar berrføtt ut i felleskjøkenet, dei andre gjestene har sjølvsagt alt reist vidare. Vindauga her ligg i ly av sjøroket, og eg ser ned på den skjemmande steinfyllinga i sjøen. Det er ein ny trasé til Ringvegen. Eg spurde Bjartur om det ikkje var trasig å få vegen så tett attmed huset. Han lo godt av det, og sa at han var glad og takksam for kvar ein ny veg som blei bygd på Island. Slik kan ein òg sjå det.

Altså, sjå no på desse lundefuglane! Dette biletet er tatt med mobilkamera. Det var som Bjartur sa: Dei var så nær at eg kunne tatt på dei.

Klokka er nokre minutt over åtte når eg køyrer inn i sentrum av Höfn. Alt er stengt, matbutikken Netto opnar ikkje før ni. Eg må ha noko å ete og svingar innom bensinstasjonen der eg fylte opp tanken i går. Bak disken står den same blide ungguten, og han peiker på eit skilt med bilete av ein kolesterolfrukost som skrik hjarteinfarkt. To steikte egg, ein haug bacon, steikte pølser, bønner i tomatsaus og to halve skiver rista kvitt brød.

– Yes, please, seier eg og set meg i ein bås i kafédelen.

Mens eg ventar, sjekkar eg nyhenda i Morgunblaðið, og igjen er nasjonaløkonomien hovudoppslag. Det har vore vekst i siste kvartal, skriv dei, men lønsauken har tatt ein altfor stor jafs av produktiviteten. Bruttonasjonalproduktet er på veg ned, inflasjonen på veg opp. Dei siste tre åra har prisveksten auka frå 1,75 til over 10 prosent. Styringsrenta er på nær 9 prosent, og mange slit med å betale ned bustadgjeld. Og så har dei eit forunderleg system med indeksregulerte lån på Island; banklån aukar i takt med inflasjonen. Sjølv om ein betaler både renter og avdrag, kan lånet likevel stige. (Seinare skulle eg treffe ein kar som hadde tatt opp eit lån i 2004 for å kjøpe hus i sementbyen Akranes. Den gong, for nær 20 år sidan, lånte han om lag 17 millionar islandske kroner, som svarar til 1,3 millionar norske. No er lånet hans på over 40 millionar, eller over 3 millionar norske kroner. Men som han sa: ðetta reddast. Det ordnar seg.)

Maten kjem til bordet, det vil seie, eg må hente han sjølv, og han ser akkurat ut som på biletet. Slikt skjer ikkje ofte.

Turen i dag går opp langs austkysten, og målet er Stödvarfjörður, der ferja frå Hirtshals legg til. Dessutan skal det vere fleire norske hus der. Dit er det knappe tjue mil, men eg vil no legge vegen om Stödvarfjörður for å forvite meg om desse gamle hustuftene.

Eg likar ikkje å køyre bil. Straks eg set meg bak rattet, begynner eg å tenke på kor langt eg skal, og det er feil innstilling, eg veit, men eg klarar ikkje la vere. For meg er tid i bil dødtid, og ho gjev meg akkurat same kjensla som melder seg når eg får dataproblem; det er ein galopp mot døden. Omgrepet køyreglede har eg aldri skjøna, eg anar ikkje kva det skal vere. Eit søskenbarn av meg er bilseljar, og han elskar å køyre. Han kan sitje seks–sju–åtte timar bak rattet kvar dag, langs dei same vegane, og mange gonger har eg spurt kva han likar, men han klarer ikkje setje ord på det. Kan det vere rotløyse? At nokon likar å vere undervegs? Eg er nok ein slik som vil vere framkomen.

Men det å ta seg fram på ukjende vegar, kan eg like, for då undrar eg på kva som kjem bak neste sving, tunnel eller nes, og slik begynner òg denne bilturen. Eg er ansig og forviten, og når eg kjem ut av den første tunnelen og ser ein reinflokk beite like nedanfor vegen, blir eg oppglødd. Tenk at eg skal få oppleve dette!

No sa Bjartur i går kveld at det slettes ikkje er uvanleg å sjå reinsdyr langs vegen, og eg trur sanneleg at han nemnde at han hadde sett ein flokk nettopp her, men det er like fullt ei naturoppleving, og det kan eg takke ein valdeleg og fordrukken prest for.

Hafnarnes Guesthouse ligg fint til på ein odde mot storhavet, men liknar ligg på ein anleggsplass.

Ólafur Josephsson Hjort heitte ein mann, og han blei fødd i Eyjafjörður ein julidag i 1740. Eyjafjör¿ur ligg nord på Island, ja, i botnen av fjorden ligg byen Akureyri. Berre åtte år gamal blei Hjort send til København, der han med tida skulle studere teologi. I 1774 kom han som sokneprest til Kautokeino og blei kjend under tilnamnet Harde-Hjort. Han banka stridige samar med vedskier «saa lenge han orket». Målet var å «animere Finnen til at tale Landets rette Sprog», altså eit slags dansk-norsk, for som han sa: «Gud forstår ikke samisk». I sju år verka Harde-Hjort i Finnmark, og noko av den samiske kulturen fekk han no med seg: fasinasjonen for reinsdyr.

Under hungersnauda etter det store vulkanutbrotet i 1783, der åtte av ti sauer døydde, tenkte Ólafur Josephsson Hjort at islendingane kunne lære seg reindrift. Det var vel rein naudhjelp, desse første 35 reinsdyra han fekk skipa over Norskehavet og jaga i land heime i Eyjafjörður i 1784.

Men reindrift er ikkje noko ein lærer seg over natta, og dyra gjekk snart fritt ikring. Dei fann seg til rette på Island, og nokre år seinare kom ei ny forsyning. Desse to flokkane blei starten på det som i dag er ei vital villreinstamme på om lag 7000 dyr. Om dei blir jakta på, ja? Om lag 1200 jaktkort blir trekte ut i februar, og rundt 200 av desse går til utanlandske jegerar.

Så korleis gjekk det med Ólafur Josephsson Hjort? Han verka som prest i Vågan i Lofoten, og heime på Island fekk han publisert den vitskaplege artikkelen «Um hreindýr». Som takk for innsatsen skjenkte danskekongen han fortenestemedaljen Pro Meritis i gull. Denne utmerkinga gjekk nok til hovudet på han, for no blei livsvegen hans skrykkjóttur, som det står i eit minneord, og det tyder noko slikt som «svingete»: «Det var maaske til Belønning for denne Gave han begyndte et forargerlig Liv med Drukkenskab og Slagsmaal.»

Ólafur Josephsson Hjort døydde på Rødøy berre 49 år gamal.

Som i går høyrer eg islandsk radio, men eg skjøner berre eit og anna ord, og snart kjedar både radioen og køyringa meg. Vegen snirklar seg inn og ut av fjordar, og naturen burde vore spanande nok, men han er ikkje det. Eg skjønar etter kvart kvifor. Landskapet minner meg om Noreg, nærare bestemt finnmarkskysten. Eg har sett det før.

For å få tankane over på noko anna leitar eg fram den engelskspråklege podkasten til RUV, den nasjonale rikskringkastinga. Eg finn eit program som handlar om sildemuseet i Siglufjörður, og dit skal eg om nokre dagar, så dette kan reknast som arbeid, og slik sett gjev tida bak rattet meg både meining og mål.

Det er mens eg høyrer om sildeeventyret på 1900-talet, at eg kjem til botnen av ein fjord og ser vegskiltet: Stöð.

Ein grusveg leier inn ein brei dal med slake, mosekledde lier. Over dei, kvasse tindar og skinande snøfenner. Eg kjem til ein gard, og like nedanfor gardshuset, ute på eit grasjorde, ser eg eit avlangt, jordbrunt felt. Kan det vere her dei grev? Nokre bilar står parkerte, og over lyngen hastar eit menneske. Eg parkerer bilen, trakkar etter ned. Kor blei det av han? Der! Ryggflat ligg ein eldre mann med skjegg og skyggelue, og i hendene handspade og kost.

– Unnskyld, seier eg.

Han løfter forvirra på hovudet.

– Er dette ei arkeologisk utgraving?

– Ja, seier han, men du må ikkje snakke med meg!

Han ropar eit namn, og ned frå gardshuset kjem ein annan i lange steg, men heller ikkje han er rett mann å snakke med.

– Du må snakke med Bjarni. Kom!

Trass i gummistøvlane er han lang og rask i steget, og når eg når han att, står han alt på trappa framføre huset og ropar inn. Ein høgreist mann i islendar kjem til syne. Han er skalla, har grått skjegg og myser mot sollyset gjennom brilleglasa. Eg presenterer meg. Han rekker fram handa, seier.

– Bjarni. Stig på!

Han snakkar svensk og må nett svare på ei tekstmelding frå kona. Når han er ferdig, ber han meg sitte ned.

– Kva har du høyrt? Ingenting? Og du har ikkje lese noko av det som tidlegare er skrive om denne utgravinga?

– Nei.

Han lenar seg over bordet, eg slår på opptakaren.

Først litt bakgrunn: Det året Ingólfur Arnarson eller Ingolv Ørnsson – namnet kan som tidlegare nemnt stavast på ulike vis – sigla ut frå Rivedal i Sunnfjord, hadde Harald Hårfagre vore konge over Noreg i tolv år. Dette står å lese i Landnåmabok, som vidare kan fortelje at det var gått 874 vintrar sidan Jesus Kristus blei fødd og 6073 vintrar sidan Vårherre skapte Adam og denne verda. Då skulle alt vere tidfest.

Landnåmabok blei skriven på slutten av 1100-talet og handlar om dei første nybyggjarane på Island. Landnám tyder å ta land. Om lag fire hundre landnåmsmenn er nemnde, kor dei kom frå, kor dei slo seg ned, kven dei var gifte med, og namn på etterkomarane. Til saman er det over 3000 personnamn og 1400 stadnamn.

Ifølgje same bok hadde svensken Gardar Svavarsson oppdaga Island om lag tjue år tidlegare. Han var på veg til Hebridane for å hente ein arv, og på heimvegen kom han ut av kurs og hamna på austkysten av Island. Han sigla så rundt, fann ut at det var ei øy, og kalla landet Gardarsholm.

Ein annan som hamna på Island, var Naddodd frå Agder. Han hadde slått seg til på Færøyane, og på veg heim frå Noreg kom òg han ut av kurs og fekk sjå landet. Han gjekk i land, klatra opp på den høgaste toppen for å sjå etter røyk. Han såg ikkje teikn til liv. Då dei skulle derifrå, byrja det å snø, og han kalla landet for Snøland.

Ein tredje var Floke Valgerdarson frå Rogaland, og sidan kom fosterbrørne Ingolv og Hjørleiv. Dei forsøkte å overvintre, men reiste heim att.

Ei anna kjelde til Islands tidlegaste historie er Íslendingabók, som òg tek for seg dei første ættene, men også etableringa av Alltinget, oppdaginga av Grønland og kristninga av Island. Desse to bøkene er grunnkjeldene, det skriftlege DNA-et til islendingane.

No tilbake til stova i Stö¿, der arkeologen Bjarni F. Einarsson skal legge fram banebrytande nytt.

– Når det gjeld utgravinga her i dalen, er det to periodar vi snakkar om. Den eine er den typiske landnåmstida. I Landnåmabok står det at høvdingen Torhadd den gamle frå mørekanten kom til Island og slo seg ned her i fjorden. Det skjedde om lag samstundes med Ingolv Ørnsson, eller like etter. Men, seier Bjarni med trykk, han pausar.

– Det finst ein busetnad her før han.

– Oi!

– Ja, og det er ingen typisk landnåmsgard, men det eg trur kan ha vore ein slags sesongmessig fangststasjon for å produsere olje.

– Olje?

– Lýsi på islandsk. Det var stor etterspurnad etter tranolje på denne tida, både til lamper og til impregnering av segl. Dei har altså vore her og fangsta sel og småkval, for sidan å utvinne olje, som dei transporterte til Nord-Europa. Truleg Noreg.

– Og dette var altså før landnåmstida?

– Ja. Hovudsakleg om sommaren, vil eg tru, men det er heller ikkje utenkeleg at dei overvintra.

Det var då dei skulle grave ned ein internettkabel at Bjarni F. Einarsson kom på vitjing til Stöð. På jorda såg han det som han meinte kunne vere spor etter eit langhus eller ein hall. Så gjekk det nokre år med byråkrati, og noko tid til å søke pengar, men frå 2016 har Einarsson hatt tilhald i Stöð nokre veker kvar sommar. Men så til spørsmålet: Korleis kan han vere så sikker på at delar av buplassen er frå tida før landnåmstida?

– Det er gjennom C14, altså radiokarbondatering. Men også gjennom tefrokronologi.

– Tefro-kva då?

– Tidfesting gjennom vulkanske oskelag. Ved store vulkanutbrot fell tefra på bakken, og sidan legg organisk materiale seg over, så kjem neste utbrot. Og kvart utbrot er meir eller mindre unikt når det gjeld farge og kjemisk samansetnad. Det blir som å legge pannekaker oppå kvarandre.

Og då er vi ved omgrepet LTL – Landnám tephra layer. I år 871, pluss minus to år, var det eit vulkansk utbrot på Island, altså kort tid før landnåmstida.

– Men i det eldre huset finst ingen tefra av den typen.

– Nettopp. Er dette omstridt?

– Ja, seier han, og legg til:

– Naturlegvis. Det seier seg sjølv. Sagaparadigmet står framleis sterkt på Island. Men fleire yngre historikarar er einige om at Landnámabók og Íslendingabók for ein stor del er fiktive.

– Meiner du at historia om Ingólfur Arnarson er ein myte?

– Ein myte som kan basere seg på fakta. Men det veit vi ikkje, og det kjem vi aldri til å få vite.

– Kva med svensken Gardar og dei tre andre som blir nemnde i Landnámabók?

– Eg meiner at desse fire gubbane er skapte for å representere alle dei namnlause som dreiv med ulike aktivitetar på Island før landnåmstida. Desse historiene er skapte av middelalderens skribentar for eliten, som hadde trong for ei forståeleg opphavsforteljing. Slik har det alltid vore. Gud skapte jorda på sju dagar, og sju netter. Punktum.

– Har du ein idé om når dei første slo seg til på Island?

– Eg har ein hypotese. Og min hypotese er cirka år 800. Den er enno ikkje fullstendig stadfesta, og det var altså ikkje nødvendigvis heilårsbustader.

– Så utruleg spennande. Kva ein hamnar oppi, og det etter ein tilfeldig kommentar i Höfn i går kveld, og no sit eg her.

– Av rein slump.

I nokre plastkassar i råkjellaren ligg noko av det han og kollegaene har grave fram. Det meste ligg på kontoret i Reykjavík, glasperler, arabiske og romerske myntar og 80 runde steinskiver som han meiner er proppar til å lagre tranolje i magesekkar av sel, men han leitar no i kassane. Dei er fulle av små plastposar og smykkeesker. Han tek opp ein vilkårleg pose, det er ei glasperle. Og slik held han fram, men det er berre småting.

Så slepper Bjarni ei bombe til. Han meiner at det ikkje var så valdeleg på Island som sagaskrivarane vil ha det til.

– Når det gjeld funn av harpunar, kallar mange av kollegaene mine dei spjut.

– Spyd?

– Ja, men eit spyd er ikkje berre eit spyd, men eigna til å jage sel og småkvalar. Og ei øks er ikkje nødvendigvis eit krigsvåpen, men har mange andre praktiske føremål. Det same gjeld pilspissar, som blir brukte til jakt. Eigentleg er det berre sverdet som er eit reint krigsvåpen. I islandske vikinggraver har dei funne eit tjuetals sverd, kanskje 25. Det er ikkje mange.

– Så du trur ikkje at det var så valdeleg som sagaskrivarane vil ha det til?

– Nei, det trur eg nemleg ikkje. Ikkje i byrjinga. Då var det meir enn nok av land her, og det var uøkonomisk å stelle i stand bråk. Etter kvart blei det kan hende meir maktspel om ressursane. Då er vi rundt år 1000.

– Korleis blir teoriane dine mottatte?

– Både òg. Internasjonalt veldig vel, blant naturforskarar veldig vel, men blant kollegaer mindre vel. Det er presis som venta og bekymrar meg ikkje.

– Er du ein kontroversiell arkeolog?

– Antakeleg. Slik er det. Men eg følgjer fakta, og i spørsmålet om skriftelege kjelder versus arkeologi, følgjer eg arkeologien.

Vi går ut for å sjå på utgravinga, og Bjarni F. Einarsson peiker ut dører og vegger, og så er brått den vibrerande lyden over oss.

– Kva fugl det er?

Han seier krossa-eit-eller-anna, og eg ber han skrive det ned.

Eg må innrømme at eg er oppglødd og ikkje reint lite kry. Hadde eg ikkje prata så lenge med Bjartur og kona i går kveld, ville eg aldri høyrt om denne utgravinga, og eg ville køyrt rett forbi Stö¿. Nei, ein skal vere vaken når ein reiser rundt som journalist. Vaken, nyfiken og lydhøyr. I kvar ei samtale ligg ei potensiell sak.

Sidan Bjartur gav meg eit så godt tips, vel eg å følgje det andre tipset deira òg. Eg droppar Seyðisfjörður, og slår Bakkagerði inn på GPS-en.

Å, denne tvilen. Skulle eg heller køyrt til Seyðisfjörður? Då ville eg for lengst vore framkomen, men no durar leigebilen Bjartur over endelause vidder, mil etter mil med lyng, stein og myrar, og eg undrar kor høgt over havet alt ligg, og svar får eg. Snart ser eg storhavet slå inn midt imot. Vegen slynger seg opp ei fjellside, og stigninga er så brå og bratt at det dottar seg i øyra, men så kastar vegen seg ned att i ein vid dal med grøne bøar. Det ligg eit par gardar langs stranda, men eg skal over i neste fjord.

Skuffa. Igjen hadde eg førestilt meg ei tett grend, men husa i Bakkagerði ligg spreidde, som om dei er sleppte frå stor høgd. Eit tidlegare fiskemottak er ombygd til gjestehus, og her er det nok nytta arkitekt, for mykje er smakfullt utført, med yttervegger i sibirsk lerk. Det er kjølig, rundt sju grader, og å ligge i telt er uaktuelt. Eg går inn i resepsjonen, der det sit ein mann i byrjinga av trettiåra. Han har ledig rom, men vil at eg skal bestille gjennom Booking.com, det blir enklare, og mens eg legg inn det eine og det andre, spør eg om slikt ein gjerne spør framandfolk om, og han svarar at han er frå Madrid, fann jobben på internett og skal vere her i fire månader.

– Kva eg heiter?

Det plingar i datamaskina, rommet er tinga, han slår ut armane, smiler breitt, seier:

– Jesus! Velkomen!

Eg set meg i kafeen og ser at dei har plokkfiskur på menyen. Det har eg ikkje ete sidan eg var barn. Og denne plukkfisken smakar ufatteleg mykje betre enn eg kan hugse.

Mens eg et, sjekkar eg namnet på fuglen med den merkeleg lyden. Hrossagaukur, har Bjarni Einarsson skrive, og det skal uttalast om lag som fråssakaukur. Den bokstavlege omsetjinga er «hestegauk», men på norsk er det «enkeltbekkasin». Nettopp. Og sidan eg no er i det ornitologiske hjørnet, set eg meg i Bjartur og køyrer like gjerne vegen til endes, der det skal vere så mykje lundefugl.

Med kikkert i handa ruslar eg mot trappene som leier opp til fuglefjellet. Eg gøymer han snart i lomma på skinnjakka, for det er akkurat som Bjartur sa:

Dei er så nære at eg kan ta på dei.

I ettertid har det vist seg at Dag og Tid omtalte den arkeologiske utgravinga i Stöðvarfjorður alt i 2019. Den gongen intervjua Ottar Fyllingsnes Bjarni F. Einarsson. Ja, nei, kva skal ein seie?
Dag og Tid er alltid først.