Regionar i Noreg

Håvard Rem

havard@dagogtid.no

Kvifor har ein så tett og liten dal som Folldal vore delt mellom ulike landsdelar?

Landkrabbane er ein utdøyande rase, erstatta av landharar som flyg av garde i bilar, tog og fly. I landkrabbe ligg at transport på land gjekk langt saktare enn på vatn. Eit topografisk definert område, som eit dalføre eller ei halvøy, vart difor ikkje alltid ei kulturell, språkleg og administrativ eining. 

Den tettvove Skagerrak-triangelen er eit godt døme på at ikkje landeveg, men vassveg batt folk saman. I luftline frå Grimstad ligg Skagen like langt borte som Hovden, men Terje Vigen hadde nytta ti gonger så lang tid på å frakta kornet frå øvre Setesdal.  

Folldal ligg i eit innland utan viktige vassvegar. Rett nok er dalføret godt definert, av elva Folla og to fjellmassiv, Dovre i nord og Rondane i sør, men den topografiske eininga førte ikkje til kulturell, språkleg og administrativ eining. Tvert om – den øvre, nordvestlege delen av dalen har høyrt til Gudbrandsdalen, den nedre, søraustlege til Østerdalen.

Seint busett

Svartedauden i seg sjølve råka ikkje Noreg hardare enn grannelanda, som fekk folketalet halvert, dei òg. Men Noreg gjekk i oppløysing etter pesten, og me nytta fleire hundreår meir enn grannelanda på å få same folketal som før.

Fyrst då vart øydegardar busette att. Men med folketalsauken på 1600-talet vart somme dalar busette for fyrste gong – som Folldal. Her låg ingen øydegardar, for ingen hadde budd her. Folk hadde vore her før, på fangst og fiske, med jarnmalmutvinning og setring – fem mil lange Einunndalen i Folldal er den lengste seterdalen i landet. Men dei fyrste gardane vart ikkje rydja før i 1620-åra. Ei seter vart eit lite gardsbruk.

Busetjinga byrja i kvar sin ende av dalen. Dovre voks litt inn i Øvre Folldal. Alvdal voks litt inn i Nedre Folldal. Men i Midt-Folldal vart det ikkje busetjing før kring 1750, då funn av koparkis gav opphav til kopargruver og Folldal Verk. 

Seint samla

Gruveverksemda vart i fyrste omgang ikkje så stor at Folldal oppstod som administrativ eining. «Folldal fekk eiga kyrkje i 1748», skriv Jon Olav Ryen i Oss må tålå meir um detta. Ordbok for dialektane i Folldal (2012), men «prestane på Tynset og Lesja skifta på å halde messe». Øvre og nedre Folldal høyrde til ulike amt. Den gamle fylkesgrensa delte dalen. Og gruvedrifta tok slutt. 

Fyrst i 1914 vart dalen samla til éin kommune, etter at ny og betre teknologi hadde gjort det lønsamt å opna dei stengde gruvene att i 1903. Og no voks samferdsla og folketalet. Folk flytta til. Ein ung Olav Aukrust kom hit som lærar. Kristofer Uppdal budde her i kring ti år. Kring gruveverksemda midtveges i dalen voks det fram eit nytt administrasjonssentrum, Folldal.

Øss og me og vi

I tettstaden Folldal ligg verksemda Dialektkoppen, som forsyner kvar minste bygd og grend i Noreg med kaffikoppar der lokale dialektord er brende inn. Aud Margrete Skomakerstuen Brendryen og Åse Kristoffersen har skipa og driv verksemda.

Kristoffersen fortel:

– Folldal er delt i dialektar. Ei mil i aust ligg Grimsbu som høyrer til Nord-Østerdalen, og ei mil i vest ligg Dalholen som meir høyrer til Dovre. I Grimsbu seier dei me, medan øss seier øss. Øss-si-øss! 

For alt eg veit, er uttrykket alt brent inn på Dalholen-koppen.

– Øss hadde nynorsk på barneskulen. Dalen skulekrins var til slutt einaste nynorskkrinsen i tidlegare Hedmark fylke, men i 1997 var det slutt der òg. No er det berre éin skule att, og der er hovudmålet bokmål. 

Daglegtalen er framleis prega av den gamle delinga av dalen. «I nedre og austlege del av dalen (Egnund, Grimsbu)», skriv Ryen, «er det østerdalsmålet som rår, medan ein lenger opp og vestover i dalen møter ein heilt annan dialekt, nordgudbrandsdalsmålet». 

I tillegg til øss og me kan ein høyra vi og jeg òg, midt i dalen, i ein tredje og nyare Folldal-dialekt, kring Folldal Verk, forma av dei mange tilflyttarane og miljøet kring gruveindustrien. 

Dialektkoppen

– Ti tonn med koppar hass øss bærd inn og bærd ut, 30.000 i alt, på 150 dialektar, fortel Kristoffersen. 

– Støtthussubettaroppsuttu, freistar eg å lesa frå ein kopp. 

– Det er trøndsk, frå Budalen, og tyder sylag, syforening. Finnmarkskoppane har friske og frekke uttrykk. Gausdalskoppane har me selt vanvitig mykje av. Gausdølane er galne etter dialektkoppar. Det meste av landet er med.

– Det er lite frå Sørlandet, noterer eg medan eg saumfer reolane.

Ho ler.

– Me byrja med å spørja alle me kjende kring i heile Noreg, og me kjende ingen frå Sørlandet. Det tek tid å koma seg gjennom alle kommunane. Me tenkte me skulle få hjelp av alle kommunesamanslåingane, men nei, då vert folk endå meir oppsette på å få fram heimstaden sin. Dei nye storkommunane er ingen interesserte i koppar frå. Me må helst ned på grendenivå. 

– Korleis byrja det, spør eg.

– Eg jobba i ei grafisk bedrift oppi gata her. Ein dag vart sjefen dårleg, og det var berre han og eg, så me trong ein sumarvikar. Ho og eg var veldig interesserte i dialektar, båe to, og prata fælt, og etter eit par månader starta me. 

Grimsbusk

Eg får auge på ein Tolga-kopp:

– Dit dreg eg om nokre dagar. 

– I Tolga er det fem ulike grender, med kvar sin dialekt, og me har snart laga koppar frå alle. Kva skal du dit å gjera?

– Eg skal møta ei som arbeider i kommunen for å få folk til å flytta til Tolga. 

– Sunniva, ja. Ho er veldig flink. Eg har sagt ho skal koma og jobba her òg, for å få folk til Folldal. 

– Eg kjøper med Tolga-koppen til henne. 

– Den har ho! Dei har frå alle grendene. Dei deler ut til folk som kjøm og i hytt og vêr. 

– Kor mange Folldal-koppar har du?

– Dalholen, Folldal og Grimsbu.

– Då tek eg med ein Grimsbu-kopp. Eg skal dit no. Til Grimsbu camping. 

– Der er det Tove Rønning som driv. Ho lagar gode vaflar. Prøv dei. Men koppen har ho. Ho pratar grimsbusk. Det er nesten som alvdalsk. Men dei har kvar sin kopp.

Ferdsleveg

Om busetjinga er ung, er samferdsla gamal. Folldal ligg ikkje berre mellom Rondane og Dovre, men mellom Østerdalen og Gudbrandsdalen òg, som ein veg mellom to av dei største dalføra i landet. Dei sju mila gjennom Folldal er dei sju mila frå riksveg 3 til E6, frå Rørosbanen til Dovrebanen, frå Alvdal til det tusenårige knutepunktet Hjerkinn. Lenge før svartedauden fór pilegrimar gjennom dalen. 

Men som nemnt: til lands og til fjells gjekk det i krabbegir – heilt til bilen kom. Det var bilen som samla den delte dalen. 

Det kunne ha vore toget. Nokre mil med jarnbane hadde bunde saman Dovrebanen og Rørosbanen. Men i 1920-åra vart bilane og bussane så mange og snøgge at dei seinka og stogga mange jarnbaneplanar. Og i 1927 vart ei bensinpumpe reist på Grimsbu. 

I 1955 vart han til ein heil liten stasjon. Og han står her framleis, på ei lang og flat slette med lite av hus og folk. Han ser heilt ny og merkeleg gamal ut. I minste detalj står han der slik han stod der i 1950-åra. Det einaste som manglar, er
sjølve bensinen. BP-en på fjellvidda har vorte museum. 

På hi side av vegen ligg Grimsbu turistsenter, motell og camp. Bak disken står Tove Rønning klar med kaffi og vaffelrøre. Ho driv staden i lag med mor si på 82 år og litlebror Rune. Eg vert servert ved eit vindaugsbord. Tove Rønning peikar mot fjellheimen: 

– Der ligg Rondane med Pyramiden, Midt-Ronden og Rondaslottet. Frå bakketoppen ser ein Dovre og Snøhetta òg. Eg har mange nederlendarar her. Dei er glade i å gå i fjellet. Tyskarar og polakkar òg. Før nedstenginga. 

– Og no?

– No har me heldigvis mange arbeidsfolk. Det er dei som arbeider på brua. Å få dei hit er som å ha vunne i lotto. Dei bur her på campingen. Eg smør matpakke og lagar lunsj til dei. Nett no bergar dei meg, 

Egnund bru

Ei mil nedi dalen ligg Egnund eller Einunna bru. Ho vart sprengd i april 1940 for å seinka tysk framrykking, og så bygd opp att, men etter 80 år har ho vorte ein flaskehals for tungtransporten gjennom Folldal, og no kjem ei heilt ny bru. 

Ved brua står eit krigsminnesmerke. Gjennom Østerdalen, med bombefly og fallskjermjegerar, hadde tyskarane jaga kongehus, regjering og norske styrkar i oppløysing.

Men ved Egnund bru vart eit improvisert forsvar organisert. Norske soldatar med mitraljøser kom over frå Dombås og vart forsterka av folk frå lokale skyttarlag, utan uniform, men med gevær.

Kring 150 mann var klare då ein tysk MG-bataljon med stridsvogner, motorsyklar og bilar kom opp dalen frå Tynset. Tyskarane vart drivne på flukt nedetter dalen.

Full tank på to bilar

Før brua vart sprengd, hadde eit lite fylgje på sju karar i to bilar flykta gjennom Folldal med kong Haakon og kronprins Olav. To dagar før hadde dei kome seg unna terrorbombinga av Elverum, der 35 menneske vart drepne. Tove Rønning fortel:

– Det var farfar min som dreiv bensinstasjonen og landhandleriet her. Olaf Rønning heitte han. To bilar stogga. Ein kar kom inn i butikken og ville ha bensin. Farfar min forklåra: «Nei, me kan ikkje selja bensin.»

Bensinrasjoneringa frå utbrotet av verdskrigen hausten før hadde vorte strengare. Det kan ha vore Nikolai Østgaard, kongens adjutant, som kom inn i butikken.

– Men då var det ei dame som heitte fru Marstrander, og som var lærar på skulen her borte. Ho sa: «Du, Olaf, eg trur du lyt koma inn på kontoret ditt ein tur. Eg må prata med deg.» Der inne seier ho: «Ser du ikkje at det er kongen som sit i bilen?»

Dei to bilane fekk fylt tankane og kom seg vidare, truleg uvitande om at dei etter nokre kilometer kryssa ei gamal amts- og målgrense, vidare til Hjerkinn, og derfrå søretter til Otta med tog. Då slaget ved Einung bru stod, hadde kongen og kronprinsen kome seg til Molde og venta på skip til Tromsø og England.

18 år etter, i juni 1958, kom Olav attende til Folldal, då som konge og motsett veg, frå Dombås mot Tynset, på ferd til signing i Trondheim. 

Hundre års turisme

Familien Rønning har mange minne frå nær hundre år med reisande som næringsveg. 

Grimsbu-bonden Olaf Rønning, farfar til Tove Rønning, var 42 år då han byrja med butikk og bensinpumpe i 1927. Mykje hadde då endra seg sidan Haldo Rønning, far hans, voks opp på garden i lag med to hestar, 19 storfe, 37 sauer og sju sysken. Mor hans heitte Marit og fekk åtte born. Barnetalet var det same i 1920-åra. Kona hans heitte òg Marit, og frå ho var 21 til ho vart 43 år, fekk ho sju. Familien trong ei attåtnæring.

Bilar hadde byrja å fara gjennom Folldal, og han åtte grunnen på båe sider av vegen. Han opna landhandleri med ei einsleg pumpe og sal av bensin. Grimsbu vart ein stad folk stogga. 

Fleire av sønene heldt fram med reiseverksemd på heimstaden. Olav dreiv garden vidare. Magne dreiv butikken og bensinstasjonen vidare. Melvin livnærte seg som fotograf og poststyrar på Grimsbu. Og minsteguten Kåre – far til Tove Rønning – skipa campingplass i 1963, med ei gamal smie som den fyrste hytta. Dei fleste overnatta i telt. 

– Folk hadde fått tre vekers ferie, fortel Tove Rønning.

Ho vart fødd året etter at campingen opna, og tok over då faren døydde. 

No er det meste borte. Postopneriet er nedlagt. Butikken òg – han vart i fjor bygd om til utleigebustader. Bensinstasjonen har vorte museum. Berre campingen held fram. Og campingen er nærast som eit museum, den òg. I hyttene er det meste av møblar og interiør frå 1960-åra, slikt som byfolk no likar å omgje seg med, til stadig høgare bruktpris. 

Her oppe på 700 moh. ligg dalen open. Folldal er ingen trong dal. Han ligg så høgt, og høgfjella ligg så fjernt, at dalen kjennest vid som ei vidde, og den kjensla er det truleg som har gjeve namn til dalen og elva, Folla, tolka som «den breie». Rondane og Dovre forsvinn bak meg i vest. No går ferda ned til Alvdal.