Mor mi har ei brevveninne i Danmark. Dei byrja å skrive til kvarandre tidleg på 50-talet. Med ujamne mellomrom ligg det brev frå Lotte i postkassen heime, og dette brevet gneg mor nokre dagar. Eg anar ikkje kva dei har å fortelje kvarandre etter 70 år, og det er nok derfor mor treng desse tenkedagane, men noko finn ho alltid på, og så set ho seg til med pennen for å svare: «Kjære Lotte».

Dei utvekslar julegåver òg. Ein gong fekk mor ein brodert klokkestreng med teksten: «Træd min gæst i stuen ind, her er ly for regn og vind». Han hang i gangen, hugsar eg. Men som regel får mor eit smykke av rav eller skjel, eller ein florlett tunika eller ein duk, og dei brevstore, mjuke gåvene er alltid pakka inn i silkepapir. Før mor pakkar opp på julaftan, legg ho alltid gåva mot nasen, og kvar gong seier ho det same: «Det luktar Danmark. Kjenn!»

Ho sender pakka rundt, slik at vi alle kan kjenne lukta av Danmark, og vi kjenner det, alle saman. Danmark luktar mugg.

Eg kjenner att lukta på rom 210 på Hotel Hamlet i Helsingør. Ei slik innestengd, muggen sjøluft. Eg har morgna meg sidan klokka seks, og høyrt byen vakne til liv, fyrst kvitter og song frå svaler og sporv, vengeslaga frå kurrande duer. Sidan dura kostemaskiner gjennom dei tronge brusteinslagde gatene, og så skramlinga frå søppelbilen.

Klokka sju slår eg på det vesle fjernsynet som heng høgt på veggen. Det skal vere debatt i Folketinget om genåpning, fortel dei på TV 2, for etter månader med koronarestriksjonar skal Danmark endeleg opne att, men kor langt vågar politikarane å gå? Det er særskilt to saker som engasjerer, og den eine er det mislikte munnbindet. Den andre er opningstidene på restaurantar og barar.

Overraskande mykje av sendetida blir nytta til å snakke om ein komande fotballkamp. Er det ikkje typisk? Fotball får altfor mykje merksemd. Kor mange tilskodarar slepp inn på fotballstadionet Parken i København til helga? Kven bryr seg? Sjølv er eg meir oppteken av vêret. Ein høgtrykksrygg skapar sol og turrvêr over heile øyriket, men det blir frisk bris frå vest, og den vil eg få midt imot.

Eg reiser meg frå senga og kjenner verk i setemusklane. I spegelen på badet ser eg at armane er solbrende. Eg har fått eit slikt Tour de France-skilje. Eg sjekkar batteriet til Daisy. Då eg gjekk ut for å ete i går kveld, våga eg ikkje å setje batteriet til lading. Slike sykkelbatteri kan eksplodere, har eg lese, og det har vore nok bybrannar i Helsingør gjennom historia, sist i mars 1938. Då brann det gamle Hotel Hamlet ned, og eg ville ikkje risikere å brenne dette ned, derfor sette eg batteriet til lading fyrst då eg kom heim i natt. No er det fullada, eg trekker ut støpselet.

Dei serverer ikkje frukost på hotellet, og eg må ut etter mat. Frisk vind feiar gjennom gatene, og i skuggen er det småkjølig. Sommarvarmen har ikkje heilt sett seg. Klokka er halv ni, alt er stengt, men så kjem eg på at ho som tok imot meg i resepsjonen i går, nemnde eit konditori i gågata.

Kvinna bak disken har solbrun og rynkete hud med blasse tatoveringar på armar og bryst. Ho verkar sliten og snakkar høgt. Når eg betaler for bollane, spør ho om eg skal ha kvitto.

– Eg er ikkje svensk, seier eg.

– Nei vel, seier ho, ho høyrer ikkje forskjell.

Nordmenn snakkar heilt her oppe, fortset ho og vrøvlar i falsett. Det same gjer svenskane, seier ho og gjer det same.

– Der er ingen forskel!

Servitøren i går kveld sa «tack så mycket» då eg gav han altfor mykje i drikkepengar, og eg glefsa til han at eg ikkje er svensk. Han sa unnskyld, og såg brydd ut.

Eg var brydd sjølv, det var ikkje meininga å vere så brå, men det er då underleg at dei som bur tre–fire kilometer frå Sverige, ikkje skal klare å høyre forskjell på ein nordmann og ein svenske. Kva kjem dette av? Arroganse? Uvilje? Ukunne? Eller kan det vere umusikalitet?

Eg tygg i meg dei to kveitebollane og skyl dei ned med kaffi og søt kartongjuice. Det er enno halvannan time til Kronborg opnar, og eg ruslar mot torget for å ta bilete av Erik av Pommern. Det er ikkje til å undre seg over at denne karen er heidra med ein statue på Axeltorvet midt i Helsingør, for det var hans skamlause kløkt som gjorde Danmark til ei økonomisk og kulturell stormakt. Frå historieboka på ungdomsskulen hugsar eg teikninga av den sure og smalfjesa Erik av Pommern, som «havde rødgult hår, rødmosset ansigt og en lang, smal hals». Men kven var han?

Då Noreg endeleg klarte å rive seg laus frå Sverige sommaren 1905, blei det same haust halde folkeavstemming om kva statsform den frie nasjonen skulle ha – monarki eller republikk? Heile 78,9 prosent røysta for monarki, og den danske prinsen Christian Frederik Carl Georg Valdemar Axel blei spurd om han kunne tenke seg den norske trona.

Han var gift med syskenbarnet sitt, Maud, som var engelsk prinsesse, og saman budde dei på Appleton i Norfolk. I eit telegram 18. november takka han ja: «Med hans majestæt kongen min høie bedstefaders tilladelse agter jeg at modtage valget til Norges konge idet jeg antager navnet Haakon den 7 og tillægger min søn navnet Olaf.»

Dette Olaf var ei pinsam feilstaving, for den tre år gamle arveprinsen Alexander Edward Christian Frederik, skulle sjølvsagt heite Olav. Kong Haakon var fyrste «norske» konge på over 500 år, og her er det på sin plass med hermeteikn. Han tok altså namnet Haakon den sjuande, og så kan ein undre seg: Kven var Haakon den sjette?

Då skal vi langt tilbake i historia, for den sjette var fødd i 1340, og det var etter han det gjekk skeis med Noreg som sjølvstendige kongerike. Kong Håkon VI Magnusson var 23 år då han gifta seg med ti år gamle Margrete, som var dotter til danskekongen Valdemar Atterdag.

Ein klausul i ekteskapspakta var at dei ikkje skulle gå til sengs før ho fekk menstruasjon, så fyrst då ho var 15 år, flytta dei saman på Akershus slott. Under pestbølgja hausten 1370 gjekk ho gravid, og like før jul fødde ho ein gut. Han fekk namnet Olav, og fleire born skulle dei ikkje få. Berre seks år gamal blei vesle Olav utnemnd til dansk konge, og då faren døydde knapt 40 år gamal, blei han også konge av Noreg. Olav var ti år og konge i to rike. Så langt alt bra.

I Noreg har denne kongen fått namnet Olav IV, og vi veit jo alle kven Olav V var: Olaf-en, eller Laffen, sjølvaste folkekongen som tok Holmenkollbanen under oljekrisa i 1973. Å, den reine norske kongerekka er så begripeleg.

Men tilbake til Olav IV, som i namnet var konge, men i gagnet var det den unge mor hans, Margrete, som styrte. Seinsommaren 1387 var kongen i Falsterbo heilt sør i Skåne, då han brått blei sjuk og døydde i armane på kammertenaren sin. Han blei berre 16 år gamal. Det er blitt spekulert på om han blei forgifta, men i ei bok frå 2015 hevda ein dansk rettsmedisinar at dødsårsaka var hjartelidinga Brugadas syndrom. Dette er ei sjuke som har vore i den danske kongeslekta heilt frå vikingkongen Svein Tjugeskjegg, og som kan ha tatt 14 kongar av dage. Ja, det er no berre ein teori.

Uansett, kongen var død, leve mora, og Margrete I blei utnemnd til regent på livstid for Noreg, Danmark og Sverige, i den såkalla Kalmarunionen. Men kven skulle arve dei tre rika etter henne?

Margrete hadde ingen arvingar, men ho hadde ei syster nede i Tyskland. Systera Ingeborg hadde dottera Maria, og Maria var gift med hertugen av Pommern. Saman hadde dei sonen Bogislav, og han kunne vel vere eit brukande kongsemne?

Slik hadde det seg at den seks år gamle Bogislav blei send til den danske grandtanta si Margrete i København som livsarving til tre rike. Namnet hans var sjølvsagt håplaust for ein nordisk konge, og derfor kalla dei han Erik – eller som vi kjenner han – Erik av Pommern. Han var konge i over 40 år.

Etter at inntektene frå det lukrative sildefisket fall, kom Erik av Pommern i 1429 på tanken om at alle skip som segla gjennom Øresund, skulle betale toll. Dette var sjøens motorveg inn til den lukrative russiske marknaden, men også til Sverige, Polen, Estland, Preussen, ja, heile Austersjøen.

Men kva rett hadde Danmark til å krevje inn toll i Øresund? Ingen. For det er jo ikkje så at danskane har grave ut Øresund. Nei, det var Gud den allmektige, geologi, klima og naturkreftene som skapte skipsleia mellom Sjælland og Sverige.

Erik av Pommern forsvara tollavgifta med utgifter til å drifte fyr og lova dessutan å beskytte dei farande mot piratar, altså, rein mafiaargumentasjon. På det smalaste, der sundet er knapt fire kilometer breitt, fekk han sett opp borga Krogen.

I fyrstninga blei det betalt per skip, men etter kvart måtte dei betale det lasta var verd, og med det rann pengane inn i statskassen. Om nokon prøvde å snyte, kunne danskane kjøpe lasta til summen som var oppgitt.

I over 400 år stod Øresundstollen for heile to tredelar av inntekta til Danmark, og slik lærte dei lure danskane å ta seg betalt for annan manns arbeid. Med pengane finansierte dei kongehus, kyrkje, åndsliv, statsapparat og krigføring og sette opp festningsverk, katedralar, universitet og fleire hundre slott, eit av dei mest imponerande er Kronborg i Helsingør.

Den siste som budde på Kronborg, var dronning Caroline Mathilde, den utru kona til den sinnssjuke Kristian VII.

Det ligg ein dis over Kronborg denne formiddagen, og der kråkene i går kveld flaksa mellom dei fire tårna, er det stilt. Til dette slottet la altså William Shakespeare handlinga i skodespelet Hamlet. Sjølv var Shakespeare aldri her, men han støytte sannsynlegvis på sjømenn i London som levande skildra livet på Kronborg.

Eg løyser billett. Bortsett frå ei gruppe pensjonistar og nokre høglydte skuleklassar har eg slottet for meg sjølv.

Eg har vore på mange slott i mitt liv, og det som alltid slår meg, er at dei er så daude. Kronborg er ikkje noko unntak, det er fint restaurert, og møblane som er sette inn etter at svenske soldatar plyndra slottet før freden i Roskilde i 1658, er nok tidsriktige, men alt ber preg av det ikkje bur folk her.

Den siste var dronning Caroline Mathilde, som var utru med fastlegen Johan Friedrich Struensee. Han blei halshoggen, mens ho blei sendt til Kronborg, der ho sat innesperra til engelske slektningar henta henne ut i mai 1772. Sidan blei Kronborg militærkaserne, men då Danmark mista retten til å krevje inn toll, mista slottet den militære funksjonen sin.

For på midten av 1800-talet stilte amerikanarane spørsmål ved denne urimelege tollavgifta: Why? Noko godt svar hadde ikkje danskane. Det var tradisjon, sa dei, det hadde alltid vore slik. Fleire innsåg brått det urimelege i dette anakronistiske tollkravet, og i 1857 blei Øresundstraktaten underskriven.

Danskane fekk ikkje lenger krevje inn toll, og som kompensasjon fekk dei ein eingongssum frå sjøfarande nasjonar som svara til det dei hadde betalt inn dei ti siste åra. Spørsmålet danskane no stilte seg, var: Kva skal vi leve av etter Øresundstollen? (I parentes skal det leggjast til at Brasil aldri betalte skulda si til Danmark. Fyrst då president Lula da Silva var på offisielt statsbesøk i 2007, ettergav statsminister Anders Fogh Rasmussen gjelda, som då svara til ti millionar dollar.)

Det blir sagt at det skal vere så flatt i Danmark, men på Kongevegen frå Helsingør mot innlandet er det stigning. I bil ville eg ikkje ha lagt merke til det, men på sykkelen Daisy er ho merkbar. Det er svimlande varmt, og eg må stanse for å ta klede av. Eg nøler, men så trakkar eg ut av skoa og dreg av meg buksa. Eg står på asfalten i T-skjorte og den spjåkande sykkelshortsen. Kor mykje vørdnad er det over ein middelaldrande mann i trong sykkelshorts på damesykkel? Ingen. Men slik må det bli, eg vel komfort framfor image.

Vegen går gjennom åkerland og lauvskog, og det er overraskande mykje skog. Eg hadde innbilt meg at heile Sjælland var kultivert, asfaltert og utbygd, men her står trea tett som i ein tropisk regnskog. Google Maps er stilt inn på Fredensborg, som er eit slott, men eg må vedgå at eg ikkje heilt veit kva for eit av slotta det er. Danskane har som nemnt bygd uhorveleg mange slott, og på Sjælland har nokre av dei namn som Frederiksborg, Frederiksberg og Fredensborg.

Fredensborg slott er stengt for allmugen, for her overnattar dronning Margrete II rett som det er. Frå leilegheita på Amalienborg i København er det berre ein halvtime å køyre, og for henne er det vel som ei hytte å rekne.

Eg kjem bakvegen og syklar rett inn i parkanlegget, men er usikker på om det er lov. Men gartnarane ser ikkje eingong opp når eg susar over grusgangane. Nei, syklistar nyt respekt i Danmark.

Parkanlegget strekker seg heilt ned mot sjøen, og eg trillar ned og set meg på ein benk. Det blæs friskt ute på Esrum Sø, der ei gruppe ungdommar i kano kjempar mot vind og bølgjer. Eg leitar fram bagetten eg kjøpte i Helsingør. Osten har smelta, skinka er blaut, men eg trykker han i meg mens eg studerer kartet.

Sjølv om Danmark er eit lite land, så er det stort. Halvannan time har eg sykla, og er ikkje komen lenger enn ein femtedel på veg mot Sjællands Odde. Der hadde eg planlagt overnatting, men det er 78 kilometer igjen. Klokka er alt halv to, og om eg syklar utan stans, vil det ta meg fire og ein halv time, men eg syklar ikkje utan stans, eg syklar med stans.

Det er alltid noko. Eit eiketre som blei planta for Fredrik X på 70-årsdagen hans, til dømes. Stans. Eller for å ta av meg skjorta, stans, for sjekke at eg ikkje har forlagt bankkortet, stans, for å drikke vatn, stans, for å gi setemusklane kvile, stans, det er nok av ting som gjer at eg må stanse. Av tempo og tilbakelagd strekning innser eg at eg ikkje vil nå Sjællands Odde i kveld. Heile reiseruta eg har lagt opp til den neste veka, er altfor optimistisk. Eg har lagt inn dagsetappar opp mot ti mil, men om eg har tenkt å gjere anna enn å sykle, må eg revurdere planane.

Når eg fyrst har hamna i det fortenkte hjørnet, smyg ei anna uro seg inn. Eg er ikkje til stades. Fysisk er eg på Sjælland, men mentalt er eg framleis i Noreg. Avreisa blei så brå at eg ikkje har rokke å omstille meg. Heile tankesettet krinsar om kvardagslege ting der heime. Mens eg rusla rundt på Kronborg, svara eg på e-post og tekstmeldingar.

Eg må slutte med det, eg må kutte ut norske nettaviser og Facebook, ja, sett bort frå at eg vil sjekke kva statsminister Mette Frederiksen skriv. Eg må sykle meg roleg inn i det danske lynnet og sleppe til den gode reisekjensla. Gleda over å vere undervegs, oppdage nye ting.

Sjællands Odde er utanfor rekkevidde, så kanskje eg skal sykle til Hundested i staden? Det er litt over 40 kilometer, om eg tek snaraste veg, men det vil eg jo ikkje. Så langt har Google Maps ført meg inn på trafikkerte gjennomfartsårer, men frå no av må eg varde min eigen veg. I fyrste kryss vil Google ha meg til venstre. Eg tek til høgre.

Ein gong hadde eg stadsans med ei instinktiv kjensle av retning og evne til å orientere meg på ukjende stader. Her på det flate Sjælland, fungerer ho ikkje. Det kjennest som om eg syklar i ring, og eg får aldeles hakeslepp når eg etter halvannan time kjem til skiltet Frederiksborg slott. Var det ikkje nettopp der eg var? Igjen må eg stanse. Nei, det var Fredensborg slott. Frederiksborg er noko heilt anna, og det ser eg når eg kjem nærare. Dette er eit renessanseslott med tårn og spir.

Eg ser skiltet ned mot sentrum av Frederiksværk og set utfor ein bakke som er den lengste og brattaste så langt. Noko sentrum finn eg ikkje, berre ein moderne supermarknad i teglstein. Men dei har eit industrimuseum her, og der inne kjøper eg to småflasker iskald Coca-Cola og set meg i skuggen utanfor.

Frederiksværk? Industrimuseum? Men for pokker – er ikkje dette venskapsbyen til Odda?! Og er det ikkje her brevveninna til mor bur? Eg har alltid innbilt meg at Lotte budde på Jylland. Kan eg ha blanda Frederiksværk med Frederikshavn? Eg ringer mor. Ho svarar med ein gong, eg går rett på sak.

– Kvar er Lotte frå?

– Ho er frå Frederiks...

Eg høyrer ikkje kva ho seier. Ho har høgtalaren på, og det er ein uting.

– Slå av høgtalaren, mor!

– Men eg må ha høgtalar. Eg skjer bacon.

– Eg høyrer ikkje kva du seier når du brukar høgtalar. Du må slå han av!

– Men far din vil òg høyre.

– Kor er du, spør far.

– Eg er i Frederiksværk!

– Lotte er frå Frederiksværk, seier mor.

– Ja, det er derfor...

– Kva?

– Det er derfor eg ringer.

– Men ho bur ikkje der lenger. Ho har flytta til Jylland.

– OK.

– Vi har slutta å skrive brev til kvarandre.

– Kva?

– No er vi på Messenger.

Klokka er fem når eg syklar inn i Hundested. Det er berre eitt hotell her, Hundested Kro og Hotel, og eg får rom i andre etasje. Det er eit stort rom, tre gonger større enn rommet i Helsingør, men den innestengde lukta er den same. Ettermiddagssola står rett inn dei vestvende vindauga, og det er heitt som i ein sauna. Her er ikkje verande.

Det er kokken på hotellet som rår meg til å ete på fiskerestauranten Knud ved ferjekaia. Der bestiller eg flyndre med kapers og småpoteter og ber om å få ei pute å sitje på. Restauranten er kalla opp etter Danmarks store folkehelt, Knud Rasmussen. I går sykla eg forbi monumentet, der han ikledd pesk skodar ut over Øresund. Det var der Knud Rasmussen døydde, men det var her i Hundested han levde.

Mens eg et, høyrer eg ein podkast om den muntre misjonærsonen, fødd i Jakobshavn på Grønland i 1879. Mormor hans var inuitt, og han vaks opp blant dei innfødde og lærte seg språk, jakt og hundekøyring. Tolv år gamal blei han send til Danmark for å gå på skule. Han var 23 år då han vende tilbake, og var då ein småvaksen, men atletisk sjarmør.

Saman med tre andre gjennomførte han den Danske Litterære Grønlandsekspedition, som skulle bli den fyrste av ei rekke polarekspedisjonar. I 1910 grunnla Knud Rasmussen handelsstasjonen Thule, der inuittane kunne selje skinn og tenner frå narkval, og kjøpe gevær, ammunisjon, fyrstikker, tobakk «og meget andet». Det siste var brennevin. Gjennom Knud Rasmussens ekspedisjonar gjorde danskane seg kjende med landet dei stal ved fredsforhandlingane i Kiel i 1814.

Her på kanten budde polarhelten Knud Rasmussen, dansken som utforska Grønland.

I ei graskledd skråning framfor eit loddrett stup ned mot rullesteinsstranda ligg det kvite murhuset med halmtak og panoramautsikt over Kattegat. I 1931 tok han farvel med kona Dagmar og dei tre borna og reiste tilbake til Grønland. Han hadde ikkje vore der på sju år, og denne gongen skulle han reise med motorbåt langs austkysten. At han brått kasta seg rundt, var ikkje tilfeldig.

Same år hadde ein norsk privatekspedisjon leia av sunnmøringen Halvard Devold okkupert eit landområde på Aust-Grønland i namnet til kong Haakon VII. Dei kalla det Eirik Raudes land. Året etter annekterte bror hans, Finn Devold, eit landområde lenger sør på kysten og kalla det Fridtjof Nansens land.

Den norske regjeringa gav tilslutning til annekteringane, og forsvarsminister Vidkun Quisling beordra marinen til å forsvare dei norske interessene med makt om naudsynt. Pelsjegeren og advokaten Helge Ingstad blei innsett som sysselmann med politirettar. Det er dette vi kjenner som Grønlandssaka.

Med kva rett okkuperte Noreg land på Grønland? Med ein historisk urett. No skal vi tilbake til tida før 400-årsnatta, ja, heilt tilbake til Håkon IV Håkonsson, som var konge frå 1217. I 46 år styrte han Noreg og la Island, Færøyane og Grønland under den norske krona. Alt høyrde altså Noreg til. Opphavleg.

At dette ikkje blei sett tydeleg fram som krav under forhandlingane i 1814, der Noreg blei gitt til Sverige, kom av engelsk press og svensk ignoranse. Som det står: «Grönland, Ferröarne och Island här under likwäl icke inbegripne.» Å, dette ergra dei nasjonalistiske og imperialistiske nordmennene på 1930-talet.

Knud Rasmussen var send ut for å synleggjere dei danske interessene, men på andre reisa blei han sjuk. Det var ein infeksjon i magen, ekspedisjonen blei avbroten, han blei tatt med til Danmark og innlagd på Gentofte Hospital nord for København, ja, ikkje langt frå der monumentet står.

Om lag samstundes hamna den betente Grønlandssaka i den internasjonale domstolen i Haag. Danmark vann fram, Noreg aksepterte avgjerda og avbraut okkupasjonen. Dei skamma seg då og beklaga djupt den framfusne åtferda. Men grønlandsspørsmålet skulle leve vidare og blei ei kampsak då Vidkun Quisling starta Nasjonal Samling 17. mai 1933.

Knud Rasmussen blei ikkje betre, og det var ein lungebetennelse som til slutt tok livet av han i desember 1933. Som det står i dansk Wikipedia: «Hans indsats er en del af årsagen til, at Østgrønland tilfaldt Danmark ved Den Internationale Domstol i Haag i 1933.»

Knud Rasmussen blei 54 år gamal. Som han hadde sagt nokre år tidlegare:

«At dø er ikke svært, at leve oftest en kunst.»

Hallgeir Opedal

Framhald neste veke: Vi tek båten over til Jylland og oppsøker Muhammed-teiknaren Kurt Westergaard.